Ξενάγηση στην Παναγία την Πρωτόθρονη στο Χαλκί από τον Πατέρα Βασίλειο Σκόρδα:
Η εκκλησία που βρισκόμαστε είναι η Παναγία η Ευαγγελίστρια ή η Παναγία η Πρωτόθρονος, όπως αλλιώς λέγεται επειδή ήταν πρώτη στο θρόνο. Μέχρι το 1780 ήταν Μητροπολιτικός Ναός , όταν ήρθαν οι Ενετοί ή οι Φράγκοι αυτή αποτελούσε έδρα του Μάρκου Σανούδου , εδώ λειτουργούσε ο ορθόδοξος επίσκοπος , ενώ στον Άγιο Μάμα της Ποταμιάς ο καθολικός.
Κάποτε σύμφωνα με την παράδοση , έπεσε μια αρρώστια στο νησί και συλλειτούργησαν ο καθολικός και ο ορθόδοξος επίσκοπος στον ναό , ο ορθόδοξος μέσα στην εκκλησία και ο καθολικός έξω στον πλάτανο.
Ήταν Μητροπολιτικός ναός μέχρι που κτίστηκε η Μητρόπολη της Νάξου, ο ναός της ζωοδόχου πηγής. Υπάρχει και μια άλλη εκδοχή για το όνομα της, το νησί όπως ξέρουμε μαστίζεται από λειψυδρία. Το 1924 όπως μου έχουν διηγηθεί ο πατέρας Ναυπλιώτης, (παπάς του Δαμαριώνα) και ο Δημήτριος ο Προμπονάς (φαρμακοποιός), έπαιρναν την εικόνα και την πήγαιναν στον Ορκό, εκεί μαζευόταν από το Φιλώτι, το Δαμαριώνα, την Μονή, το Χείμαρο και άλλα χωριά για να ρίξουν την εικόνα στο νερό στο σημείο που βρέθηκε και αφού την έριχναν έπαιρναν το δρόμο της επιστροφής. Πολλές φορές πριν ακόμη φτάσουν στη μέση της διαδρομής έπιανε βροχή. Τελευταία φορά που έγινε αυτή η λιτανεία ήταν το 1924 μετά σταμάτησε να γίνεται γιατί μάλωσαν τα χωριά μεταξύ τους, πλην της Τραγαίας για τον εξής λόγο: Γιατί πίσω από την εικόνα να ακολουθεί η εικόνα της Παναγίας του Φιλωτίου και όχι η εικόνα του Χριστού του Δαμαριώνα κ.ο.κ
Ο Ναός αυτός κτίστηκε το 592-600 μ.χ. και εν συνεχεία από το 700-800 καταστράφηκε ολοσχερώς από άγνωστα αίτια και σώζεται μόνο η εικόνα και το ιερό με όλες τις τοιχογραφίες του. Εν συνεχεία οι κάτοικοι του χωριού πήραν την εικόνα και την πήγαν δίπλα, στον Άγιο Γεώργιο. Εκεί πήγαινε ο καντηλανάφτης και άναβε το καντήλι, αλλά μια μέρα πήγε και δεν βρήκε την εικόνα. Έψαχνε από εδώ, έψαχνε από εκεί και πίστεψε προς στιγμήν πως η εικόνα είχε κλαπεί. Ξαφνικά είδε την εικόνα στο σημείο που βρίσκεται σήμερα και από τότε δεν τη ξαναπήγαν στον Άγιο Γεώργιο. Οι κάτοικοι μάζεψαν χρήματα και έφτιαξαν αυτόν τον τρισυπόστατο ναό με δυο τρούλους. Ο ναός ήταν γεμάτος τοιχογραφίες, αλλά το 1924 έγινε μια καταστροφή από τον Ιερέα και από την επιτροπή, (αυτά μου τα διηγήθηκαν οι τότε ιερείς). Το 1924 καταστράφηκε και το προαύλιο του ναού που κάποτε ήταν νεκροταφείο.
Το 1932 έγινε ο δρόμος και πήραν άλλο ένα κομμάτι από το νεκροταφείο. Τότε μάζεψαν όλα τα οστά και τα πήγαν στο τωρινό νεκροταφείο και πλακόστρωσαν όλη την αυλή που ήταν χώμα. Το 1964 ένας άλλος ιερέας κατέστρεψε και το υπόλοιπο που ήταν γεμάτο τοιχογραφίες. Ευτυχώς σε αυτή την περίπτωση μπήκε η Παναγία στη μέση. Ο καθηγητής Νίκος Δανδράκης που ήταν τότε διευθυντής στην εφορία βυζαντινών αρχαιοτήτων σταμάτησε το έργο και έτσι γλίτωσε την ολική καταστροφή που θα έφτανε μέχρι μέσα στο ιερό. Έτσι έχουμε την εκκλησία μας αυτή από τον άμβωνα μέσα γεμάτο τοιχογραφίες από το 7ο -11ο αιώνα. Παλιά τους παπάδες τους έθαβαν καθιστούς, αλλά μετά το κατάργησαν και τους έθαβαν όπως και τους υπόλοιπους ανθρώπους.
Όταν φτιάχναμε τον τρούλο με το βάρος της σκαλωσιάς έσπασε το μάρμαρο και βρέθηκαν τα οστά των παπάδων.
Πάμε τώρα στον τρούλο, η τοιχογραφία που βλέπουμε είναι του 11ου αιώνα με αναπαραστάσεις από την καινή και την παλαιά διαθήκη. Στη μέση είναι ο Χριστός και στο ανατολικό παράθυρο βλέπουμε τέσσερις μορφές αγίων. Από εδώ και κάτω εκτός από τους 4 αρχάγγελους που βλέπετε με τα φτερά, είναι οι προφήτες που προφήτευαν την έλευση του κυρίου. Πίσω από αυτή τη τοιχογραφία έβγαλαν μια άλλη τοιχογραφία του 10ου αιώνα με τις ίδιες μορφές, αλλά δεν είναι ολόσωμοι οι Άγιοι. Την τοιχογραφία την κατεβάσαμε την οπλίσαμε και οποιαδήποτε ώρα θέλουμε να την ανεβάσουμε η να την κατεβάσουμε με μια βίδα την κατεβάζουμε για να την συντηρήσουμε και να την ξανανεβάζουμε. Επειδή το συντηρήσαμε εδώ το κάναμε τέσσερα κομμάτια για να μπαίνει και να βγαίνει σε τέσσερα τεταρτημόρια και βιδώνει με καπνιές μέσα, δηλαδή μπαίνει με στην τρύπα το ξύλο και βιδώνει μέσα και κολλάει. Όλο αυτό το σύστημα μένει μόνιμα , το πήραν για συντήρηση στο παλιό γυμνάσιο της Νάξου. και μετά το πήγαν στον πύργο του Γλέζου και εκεί είναι ακόμη (10ου αιώνα τοιχογραφία). Ερχόμαστε στο νότια, εδώ ηχούμε τέσσερις τοιχογραφίες οι οποίες απεικονίζουν από πάνω προς τα κάτω, ο Ευαγγελισμός, ο ασπασμός της Μαρίας με την Ελισάβετ, δηλαδή το ευαγγέλιο της μεγάλης παράκλησης , από κάτω είναι το πλοίο που πήγε ο χριστός στην Γενησαρέτ , από εδώ είναι η Υπαπαντή, η γιορτή της μητέρας, το σαράντισμα του χριστού , από κάτω από τον σαράντισμα είναι οι άγιοι τεσσαράκοντα.
Μπαίνοντας στο ιερό εδώ είναι το παλαιότερο κομμάτι του ναού που σώζεται , εδώ έχουμε την παναγία του 11ου αιώνα, η μοναδική Παναγία που υπάρχει στον βαλκανικό χώρο από πλευράς τέχνης. Πάνω είναι ο Χριστός η Παναγία και ο Άγιος ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Μετά μια σειρά εικόνων, οι Άγιοι Απόστολοι με ρωμαϊκή ενδυμασία. Και από εδώ έχουμε βγάλει τρία στρώματα τοιχογραφιών τα οποία είναι δίπλα στο μουσείο. Βλέπουμε διάφορα πράγματα ξεχωριστά π.χ η Αγία Τράπεζα με τρούλο μαρμάρινα, επάνω εκεί είναι ο Άγιος Ισίδωρος του 6ου αιώνα ο οποίος μαρτύρησε στην Χίο.
Επειδή ομολόγησε ότι ήταν χριστιανός τoν σκότωσαν και από όπου τον πέρασαν στη Χίο μέχρι το σημείο που τον έθαψαν βγαίνει η μαστίχα της Χίου, από εκεί και πέρα δεν υπάρχει τίποτα, πήραν τα φυτά αυτά τα πήγαν απέναντι στην Τουρκία και στην Αντίπαρο αλλά βγαίνουν μόνο στη Χίο γιατί έχουν την ευλογία του αγίου. O ζωγράφος εδώ τον έχει κάνει μαύρο.
Έχουμε κάθε χρόνο επισκέπτες από όλη την Ευρώπη που έρχονται να δουν τον άγιο, συγκεκριμένα πέρυσι είχε έρθει ο πρύτανης του πανεπιστήμιου του Μονάχου.
Μετά ο Πατέρας Βασίλειος μας ξενάγησε στο μουσείο όπου υπάρχουν αντικείμενα του ναού, εικόνες και τοιχογραφίες του 6ου , του 7ου,του 8ου και του 11ου αιώνα.