Μακριά από τον κυρίως αρχαιολογικό χώρο της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Εφέσου, κάτω από το βυζαντινό κάστρο, ξεπροβάλλει η επιβλητική βασιλική του Ευαγγελιστή Ιωάννη.
Στη θέση όπου τάφηκε ο Ευαγγελιστής Ιωάννης μαρτυρείται στις βυζαντινές πηγές ότι ανέβλυζε ιερά σκόνη από την αναπνοή του κοιμισμένου Αποστόλου. ‘Μαρτύριο’ (μικρός λατρευτικός ναός) πάνω από τον τάφο του υπήρχε ήδη από τα χρόνια του Μέγα Κωνσταντίνου. Το ‘μαρτύριο’ αυτό ήταν ερειπωμένο ήδη τον 6ο αιώνα και ο Ιουστινιανός έχτισε μεγαλύτερο ναό στη θέση του. Η σημασία της βασιλικής του Ευαγγελιστή Ιωάννη φαίνεται από τα γεγονός ότι ο ναός αυτός αποτέλεσε το πρότυπο για τον αυτοκρατορικό ναό των Αγίων Αποστόλων στη Βασιλεύουσα. Ως αυτοκρατορικό μνημείο αναφέρεται ότι είχε πλήθος ιερών κειμηλίων, σεβάσμια προσκυνήματα για προσκυνητές από ολόκληρη τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία, όπως το χιτώνα του Ευαγγελιστή Ιωάννη, ή την πορφυρή μαρμάρινη πλάκα όπου, σύμφωνα με την παράδοση, εσμυρνίσθη το σώμα του Χριστού.
Η πρόσβαση στον ναό γινόταν από ένα μνημειακό πρόπυλο στα νότια με τρεις αψίδες, που στηρίζονταν σε τέσσερις κίονες. Ο νάρθηκας ενωνόταν με τον κυρίως ναό με πέντε θύρες και πέντε διαδρόμους που στεγάζονταν είτε με τρούλους είτε με επικλινή στέγη. Το συνολικό μήκος της βασιλικής, περιλαμβανομένου και του αιθρίου, ήταν 130 μέτρα. Το κεντρικό κλίτος στεγαζόταν με έξι ογκώδεις τρούλους, από τους οποίους ο κεντρικός – πάνω από τον τάφο του Ευαγγελιστή Ιωάννη- ήταν ο μεγαλύτερος. Οι τρούλοι στηρίζονταν σε πεσσούς κατασκευασμένους από μάρμαρο και πλίνθους, κάποιοι από τους όποιους έχουν αναστηλωθεί. Ανάμεσα στους πεσσούς υπήρχαν κίονες που στήριζαν τον άνω όροφο του ναού. Σε αυτούς τους κίονες σώζονται χαραγμένα τα μονογράμματα του Ιουστινιανού και της συζύγου του Θεοδώρας, ικανή απόδειξη για την αυτοκρατορική χρηματοδότηση της κατασκευής.
Στο κεντρικό κλίτος, μπροστά από το ιερό βήμα σώζονται θραύσματα του μαρμάρινου άμβωνα, όπως και του κιβωρίου. Σε αυτή τη θέση ανασκαφτήκαν τρεις τάφοι, από τους οποίους ο ένας θεωρείται ότι είναι ο τάφος του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Οι κίονες και ο γλυπτός διάκοσμος του ιερού βήματος ανήκουν σε ανακατασκευή που έγινε κατά τη μεσοβυζαντινή περίοδο (10ος- 12ος αιώνας).
Εφαπτόμενο με το βόρειο τοίχο της βασιλικής βρίσκεται το σκευοφυλάκιο, το οποίο μετατράπηκε τον 10ο ή 11ο αιώνα σε παρεκκλήσι, ίσως ταφικό. Οι τοιχογραφίες της αψίδας σώζονται σε πολύ καλή κατάσταση, κυρίως οι μορφές του Χριστού, του Ιωάννη και ενός αταύτιστου αγίου. Δυτικά του σκευοφυλακίου/ παρεκκλησίου βρίσκεται το βαπτιστήριο. Χτίστηκε μαζί με την προϊουστινιάνεια βασιλική και ανακατασκευάστηκε επί Ιουστινιανού. Σε αυτή τη φάση ανήκει και η νέα κολυμβήθρα, η οποία ήταν αρχικά ρωμαϊκή σαρκοφάγος, και ξαναλαξεύτηκε για την καινούργια χριστιανική της χρήση. Στην αψίδα του βαπτιστηρίου σώζεται η μαρμάρινη Αγία Τράπεζα, χρονολογημένη στον 12ο αιώνα.
Το μνημειακό αίθριο, διαστάσεων 34 επί 47 μέτρα, στηρίζεται σε θολωτές κατασκευές, απαραίτητες λόγω του επικλινούς εδάφους. Στις τρεις πλευρές του αίθριου υπήρχαν τρεις θολωτές στοές, που πρόσφεραν στους προσκυνητές θέα προς την πόλη της Εφέσου και το λιμάνι. Από τις στοές αυτές σώζονται κάποιοι από τους κίονες που έφεραν κορινθιακά κιονόκρανα.Ο πλούσιος εικονογραφικός διάκοσμος της βασιλικής του Ευαγγελιστή Ιωάννη, ενός μνημείου αυτοκρατορικού, μάς είναι γνωστός κυρίως από τις γραπτές πηγές και όχι από τα ελάχιστα ευρήματα των ανασκαφών (κυρίως σπαράγματα τοιχογραφιών και ψηφίδες). Με το θέμα αυτό ασχολήθηκε ο Ν. Βέης, ο οποίος υποστήριξε ότι στην Παλατινή Ανθολογία πρέπει να αναζητηθούν οι περιγραφές για τις παραστάσεις της βασιλικής. Η Παλατινή Ανθολογία αποτελεί μία συλλογή 3.700 επιγραμμάτων και συνολικά 23.000 στίχων από ποιητές που καλύπτουν χρονολογικά 16 αιώνες, από τον 7ο αιώνα π.Χ. έως τον 9ο μ.Χ. Στην Παλατινή Ανθολογία υπάρχει περιγραφή παράστασης του ιλλούστριου Θεοδώρου με τον αρχάγγελο Μιχαήλ, της κτητορικής παράστασης του Ιουστινιανού και της Θεοδώρας, του Πολυκάρπου Σμύρνης και του Διονυσίου Αρεοπαγίτη- μαθητή και φίλου αντίστοιχα του Ευαγγελιστή Ιωάννη.
Γύρω από τη βασιλική αναπτύχθηκε ο βυζαντινός οικισμός, ο οποίος μάλιστα πήρε και το όνομα ‘Θεολόγος’, από τον Ευαγγελιστή Ιωάννη.
Σήμερα η βασιλική είναι μερικώς αναστηλωμένη και ίσως για τον υποψιασμένο τουρίστα φανεί ακόμα και πιο ενδιαφέρουσα από τα μνημεία του υπόλοιπου αρχαιολογικού χώρου.
Δείτε το παρακάτω βίντεο από την Πατριαρχική Θεία Λειτουργία στην αρχαία βασιλική του Αγίου Αποστόλου και Ευαγγελιστού Ιωάννη του Θεολόγου από την ημέρα εορτής του Αγίου...
