Ήταν εκείνον τον Οκτώβριο του 1962 που ο πλανήτης έφτασε κοντύτερα στον πυρηνικό πόλεμο από κάθε άλλη φορά.
Την ώρα που ο Φιντέλ Κάστρο έθετε τους Κουβανούς σε επιφυλακή για την πιθανολογούμενη αμερικανική εισβολή στο νησί, ο Κένεντι μάθαινε εμβρόντητος στις 16 Οκτωβρίου ότι η Σοβιετική Ένωση είχε στείλει πυρηνικά όπλα στην Κούβα, σε απόσταση 145 χλμ. από τις ακτές της Φλόριντα. Διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές δηλαδή στη γειτονιά των ΗΠΑ!
«Η εβδομάδα κατά την οποία ο κόσμος έμεινε ακίνητος», «η επιβίωση του ανθρώπινου πολιτισμού δεν τέθηκε ποτέ σε τέτοιο κίνδυνο όσο στη διάρκεια αυτών των λίγων εβδομάδων» και άλλα τέτοια μεγαλόστομα εκμυστηρεύονταν οι αναλυτές στον Τύπο για τις σημαδιακές πράγματι ημέρες που ο κόσμος έμοιαζε να φτάνει στο σημείο μηδέν.
Πριν διαπραγματευτούν τελικά ο αμερικανός πρόεδρος Τζον Κένεντι και ο σοβιετικός ηγέτης Νικίτα Χρουστσόφ τη διέξοδο από την κρίση στις 28 Οκτωβρίου, έπειτα από 13 ημέρες τεταμένων νεύρων και αντεγκλήσεων, ένα περιστατικό ήταν αυτό που σφράγισε την πορεία του θερμού επεισοδίου, το οποίο έλαβε μάλιστα χώρα κάτω από την επιφάνεια του νερού.
Τότε ήταν που θα αναδυόταν το όνομα ενός Σοβιετικού αξιωματικού του Ναυτικού, κάποιου Βασίλι Αρχίποφ, που όπως φάνηκε αποσόβησε το πυρηνικό ολοκαύτωμα παραμένοντας ψύχραιμος μέσα στις κραυγές των συναδέλφων του για εκτόξευση πυρηνικής τορπίλης κατά του αμερικανικού στόλου, κίνηση που θα οδηγούσε αναπόφευκτα στην ολομέτωπη πυρηνική σύγκρουση.
Ο Αρχίποφ βρισκόταν στο μοιραίο υποβρύχιο Β-59, το οποίο παρέμενε εδώ και μέρες στον πυθμένα του βυθού για να μη γίνει αντιληπτό από τον αμερικανικό στόλο που περιπολούσε στην Καραϊβική, κι έτσι δεν μπορούσαν να ξέρουν αν είχε κλιμακωθεί η κρίση ή αν μαινόταν ήδη ο πυρηνικός πόλεμος!
Το ημερολόγιο έγραφε 27η Οκτωβρίου 1962 όταν εμπόδισε τους άλλους δύο υπεύθυνους αξιωματικούς να εξαπολύσουν την πυρηνική τορπίλη εναντίον αμερικανικού σκάφους.
Εκεί που όλοι αναρωτιούνταν αν δέχονταν επίθεση ή όχι, μιας και τα αμερικανικά πλοία τους έριχναν βόμβες βυθού για να τους αναγκάσουν να αναδυθούν, ο Αρχίποφ διατήρησε την ψυχραιμία και ευθυκρισία του σώζοντας την οικουμένη από μερικές εκατοντάδες εκατομμύρια νεκρούς.
Οι Σοβιετικοί είχαν ρητές εντολές να μη χρησιμοποιήσουν πυρηνικά αν δεν δεχτούν επίθεση, οι πάντες στο υποβρύχιο Β-59 πίστεψαν όμως πως δέχονταν επίθεση από τις βόμβες που έσκαγαν γύρω τους.
Μόνο ο Αρχίποφ διαφώνησε, θεωρώντας πως οι βόμβες έκαναν μόνο θόρυβο, όντας απλώς προειδοποιητικές και όχι καταστροφικές.
Τα νεύρα ήταν εξάλλου τεταμένα στο Β-59 που παρέμενε ήδη μια εβδομάδα κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, χωρίς πόσιμο νερό και σε αφόρητες συνθήκες θερμοκρασίας και γενικευμένου πανζουρλισμού.
Ο κυβερνήτης Βαλεντίν Σαβίτσκι θεώρησε πως ο πυρηνικός πόλεμος είχε ξεκινήσει και διέταξε, μαζί με τον πολιτικό επίτροπο του Κομμουνιστικού Κόμματος στο υποβρύχιο, Ιβάν Μασλενίκοφ, να οπλιστούν οι τορπίλες με τις πυρηνικές κεφαλές. Στον φοβερό καβγά που ακολούθησε, ο Αρχίποφ, ο άνθρωπος της στιγμής, επέμεινε να αναδυθούν και να περιμένουν εντολές από τη Μόσχα.
Λίγο αργότερα, ο Χρουστσόφ συμφώνησε να αποσύρει τους βαλλιστικούς πυραύλους από την εξώπορτα των ΗΠΑ, με αντάλλαγμα τη δέσμευση του Κένεντι ότι η χώρα του δεν θα εισέβαλε ποτέ στο νησί, εκτονώνοντας την κρίση.
Όσο για τον άνθρωπο που απέτρεψε ολομόναχος τον τρίτο παγκόσμιο πόλεμο, έγινε δεκτός στη χώρα του χωρίς τυμπανοκρουσίες και πέρασε μετά στο χρονοντούλαπο της Ιστορίας, πεθαίνοντας άγνωστος το 1998. Η οικουμένη του χρωστούσε ωστόσο τη μεγάλη ευγνωμοσύνη της…
Πρώτα χρόνια
Ο Βασίλι Αλεξάντροβιτς Αρχίποφ γεννιέται στις 30 Ιανουαρίου 1926 σε κωμόπολη κοντά στη Μόσχα μέσα σε αγροτική οικογένεια. Ολοκληρώνοντας το σχολείο, κατατάσσεται στο Ναυτικό, φοιτώντας στην Ανωτάτη Ναυτική Σχολή του Ειρηνικού, την οποία δεν θα προλάβει να τελειώσει, καθώς πάνω στην ώρα (9 Αυγούστου 1945) ξεσπά ο Σοβιετο-Ιαπωνικός Πόλεμος, στα πλαίσια του Β’ Παγκοσμίου, όταν η ΕΣΣΔ εισβάλει δηλαδή στα σκιώδη κρατίδια της Ιαπωνίας στη Μογγολία και τη χερσόνησο της Κορέας.
Αυτή η ταχύτατη νίκη των σοβιετικών δυνάμεων επιτάχυνε τη συνθηκολόγηση της Ιαπωνίας και ο Αρχίποφ την έζησε υπηρετώντας πάνω σε ναρκαλιευτικό. Μεταπολεμικά, μεταφέρθηκε στην Ανωτάτη Ναυτική Σχολή της Κασπίας, από την οποία αποφοίτησε το 1947 ως αξιωματικός του Πολεμικού Ναυτικού της ΕΣΣΔ.
Από την αρχή της στρατιωτικής του καριέρας τοποθετήθηκε στα υποβρύχια και πέρασε ένα καλό μέρος της ζωής του στα έγκατα τόσο της Μαύρης Θάλασσας όσο και της Βαλτικής. Σύντομα θα γινόταν θρύλος, και όχι για το περιστατικό της Κρίσης της Κούβας…
Πρώτη πυρηνική εμπλοκή: το ατύχημα
Ήταν Ιούλιος του 1961 όταν ο Αρχίποφ αναλαμβάνει καθήκοντα υπάρχου στο νέας γενιάς πυρηνικό υποβρύχιο Κ-19. Από το οποίο θα ξεπηδήσει ήρωας! Σε μια άσκηση στα ανοιχτά της Γροιλανδίας, το Κ-19 παρουσίασε δυσλειτουργία στο σύστημα ψύξης του πυρηνικού αντιδραστήρα, κάτι που κατέστρεψε το σύστημα επικοινωνίας του υποβρυχίου.
Χωρίς επαφή με τον έξω κόσμο, οι μηχανικοί αποπειράθηκαν να βρουν μια λύση ανάγκης για να αποσοβήσουν τόσο τον θάνατό τους όσο και την περιβαλλοντική καταστροφή. Ο Αρχίποφ συμμετείχε εθελοντικά στις προσπάθειες. Η λύση βρέθηκε τελικά και ο αντιδραστήρας σώθηκε, μόνο που το πλήρωμα είχε εκτεθεί σε θανάσιμα επίπεδα ραδιενέργειας.
Κάποιοι θα πέθαιναν σε λιγότερο από έναν μήνα από το περιστατικό και κάποιοι άλλοι θα ζούσαν παρά την υπερβολική έκθεσή τους στη ραδιενέργεια. Έγιναν πάντως ήρωες της ΕΣΣΔ και ο Γκορμπατσόφ τους πρότεινε για Νόμπελ Ειρήνης το 2006…
Δεύτερη πυρηνική εμπλοκή: η Πυραυλική Κρίση της Κούβας
Στις 14 Οκτωβρίου 1962, αμερικανικά κατασκοπευτικά αεροπλάνα φωτογράφισαν κάτι αδιανόητο: υπό κατασκευή μυστικές βάσεις σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων στην «κόκκινη» Κούβα του Κάστρο! Η Ένωση εφοδίαζε την Κούβα με οπλικά συστήματα ήδη από τα μέσα καλοκαιριού του 1962, έπειτα από τις τουλάχιστον δύο αποτυχημένες αμερικανικές προσπάθειες να ρίξουν το καθεστώς του Φιντέλ, και τώρα τοποθετούσαν μυστικά στο νησί διηπειρωτικούς βαλλιστικούς πυραύλους με πυρηνικές κεφαλές.
Δύο μέρες αργότερα, στις 16 Οκτωβρίου, ο Κένεντι ενημερώθηκε ότι στην Κούβα υπήρχαν υπό κατασκευή βάσεις πυραύλων και ο πρόεδρος απάντησε κηρύσσοντας ναυτικό αποκλεισμό της Κούβας. Οι Αμερικανοί γνώριζαν για τα σοβιετικά οπλικά συστήματα του Κάστρο, την 17η του μηνός τραβήχτηκε ωστόσο ακόμα περισσότερο υλικό που έδειχνε ξεκάθαρα την ύπαρξη των πυρηνικών πυραύλων που θα μπορούσαν να πλήξουν κάθε αμερικανική πόλη.
Μέσα στον διπλωματικό πυρετό και με το θερμόμετρο να ανεβαίνει απότομα στα ύψη, ο αμερικανικός λαός και ο υπόλοιπος πλανήτης πληροφορείται για το γεγονός στις 22 Οκτωβρίου, με τηλεοπτικό διάγγελμα του Κένεντι, σε ένα από τα τρομακτικότερα προεδρικά μηνύματα που ανακοινώθηκαν ποτέ από το γυαλί.
Περισσότερα από 180 αμερικανικά πολεμικά πλοία βγήκαν για περιπολία στην Καραϊβική, την ίδια ώρα που ο ψυχροπολεμικός εχθρός, Νικίτα Χρουστσόφ, απάντησε πλημμυρίζοντας την περιοχή με σοβιετικά πυρηνικά υποβρύχια. Η αγωνία όλων είναι στα ύψη και η κατάσταση κρέμεται από μια λεπτή κλωστή. Το παραμικρό λάθος θα φέρει την καταστροφή και θα βυθίσει την οικουμένη στο πυρηνικό ολοκαύτωμα.
Οι δύο γίγαντες του πλανήτη, ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση, συζητούσαν μυστικά με το δάχτυλο πάνω στην πυρηνική σκανδάλη και η προσοχή της οικουμένης είχε επικεντρωθεί σε ένα νησί της Καραϊβικής σωστή μπαρουταποθήκη. Στις 23 Οκτωβρίου, ο Χρουστσόφ διατάζει τα πλοία του που ήταν καθοδόν για την Κούβα να σταματήσουν, τα υποβρύχιά του έχουν περάσει ωστόσο πίσω από τις γραμμές των Αμερικανών.
Την επομένη, ο σοβιετικός ηγέτης αρνείται να αποσύρει τους πυραύλους από την Κούβα και κατηγορεί τον Κένεντι πως φλερτάρει με τον πυρηνικό πόλεμο αποκλείοντας ναυτικά το νησί. Ο αμερικανός πρόεδρος απαντά στις 25 Οκτωβρίου προχωρώντας σε αυξημένες πτήσεις πάνω από την Κούβα.
Το πράγμα φτάνει στο απροχώρητο την επομένη, όταν οι ΗΠΑ συζητούν πια σοβαρά το ενδεχόμενο να εισβάλουν στην Κούβα και να βάλουν στο δικό τους χέρι τη σοβιετική πυραυλική απειλή, μιλώντας ξεκάθαρα για «κατάσχεση επιθετικών όπλων και συναφούς υλικού». Το ενδεχόμενο του πολέμου πλανιέται πια σαν φάντασμα πάνω από την υφήλιο.
Η κατάσταση κλιμακώνεται την 27η του μηνός, όταν αμερικανικό αεροσκάφος ξεστρατίζει από την Αλάσκα και μπαίνει στον σοβιετικό εναέριο χώρο. Το πραγματικό θρίλερ εκτυλίσσεται ωστόσο κάτω από το νερό. Την ώρα που «κοιταζόμασταν στα μάτια με τους Σοβιετικούς για να δούμε ποιος θα δειλιάσει πρώτος», όπως δήλωσε κατόπιν ο πρώην υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Ντιν Ρασκ, ο υποβρύχιος πόλεμος νεύρων μαινόταν σε πλήρη εξέλιξη.
Εκείνη τη μέρα λοιπόν μια αμερικανική νηοπομπή με έντεκα αντιτορπιλικά και ένα αεροπλανοφόρο εντόπισε ένα σοβιετικό υποβρύχιο B-59 να κινείται στα διεθνή ύδατα, ανοιχτά της Κούβας. Ήταν το υποβρύχιο του Αρχίποφ, το οποίο ήθελαν να ξετρυπώσουν οι Αμερικάνοι και να το φέρουν στην επιφάνεια χρησιμοποιώντας βόμβες βυθού.
Το πλήρωμά του είχε να επικοινωνήσει μέρες με τη Μόσχα και τώρα έπρεπε να βυθιστεί ακόμα περισσότερο για να γλιτώσει από την επιτήρηση των αντιτορπιλικών και τις βόμβες που έσκαγαν ολόγυρά του. Μέσα στο καθεστώς αυτό της πλήρους απομόνωσης, οι άντρες του Β-59 δεν ήξεραν τι είχε γίνει στην επιφάνεια. Τα είχαν βρει οι δυο υπερδυνάμεις ή μήπως η κατάσταση είχε διολισθήσει σε ολομέτωπη πυρηνική σύγκρουση;
Ο κυβερνήτης Βαλεντίν Γκριγκορίεβιτς Σαβίτσκι πίστεψε το δεύτερο ενδεχόμενο και θέλησε να απαντήσει. Με τη σύμφωνη γνώμη και του πολιτικού επιτρόπου του Κόμματος πάνω στο υποβρύχιο, Ιβάν Σεμόνοβιτς Μασλενίκοφ, οι τορπίλες με τις πυρηνικές κεφαλές φορτώθηκαν και εκκρεμούσε απλώς και η σύμφωνη γνώμη του τρίτου επικεφαλής, Βασίλι Αρχίποφ, για να ξεκινήσει η επίθεση που θα κατέληγε μετά βεβαιότητας σε πυρηνικό όλεθρο.
Ήταν σαφώς η καλή τύχη της ανθρωπότητας που μπήκε σφήνα, γιατί κατά το σοβιετικό τυπικό η διαδικασία προέβλεπε για την πυροδότηση πυρηνικού όπλου πως αρκούσε η συμφωνία του διοικητή και του εκπροσώπου του κομμουνιστικού κόμματος. Συνθήκη που είχε τηρηθεί στην περίπτωσή μας κατά γράμμα!
Μόνο που ο υποδιοικητής Αρχίποφ είχε λάβει προσωρινά τον ρόλο του διοικητή του στολίσκου των τεσσάρων σοβιετικών υποβρυχίων που είχαν αποπλεύσει κρυφά για την Καραϊβική (ένα Β-29, ένα B-4, ένα B-36 και ένα B-130), κάτι που τον εξίσωνε σε βαθμό με τον διοικητή του υποβρυχίου και χρειαζόταν πια και η δική του συγκατάθεση για την τελική απόφαση. Ευτυχώς για την ανθρωπότητα δηλαδή, μιας και ο Αρχίποφ διαφώνησε από την αρχή και λέξη δεν ήθελε να ακούσει!
Ήταν εξάλλου ήρωας του σοβιετικού Ναυτικού και ο λόγος του είχε άλλη βαρύτητα. Κι έτσι το υποβρύχιο αναδύθηκε για να επικοινωνήσει με τη Μόσχα, παρά το γεγονός ότι στα μάτια του πληρώματος η κίνηση έμοιαζε ταπεινωτική. Ο Αρχίποφ είχε απέναντί του τους πάντες, οι οποίοι ήθελαν μια τελευταία επίδειξη της σοβιετικής ψυχής πριν από τον θάνατό τους: αν ήταν να πεθάνουν από τις βόμβες των Αμερικανών, ας έκαναν όση περισσότερη ζημιά μπορούσαν στον στόλο του εχθρού!
Ο Αρχίποφ επέμεινε ωστόσο στο βέτο του αλλά και στο γεγονός πως έπρεπε να αναδυθούν και να παραδοθούν τελικά, παρά να επιτεθούν χωρίς να είναι σίγουροι για την κατάσταση που επικρατούσε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ήταν μια σαφώς ντροπιαστική κίνηση, καταμεσής του Ψυχρού Πολέμου και του συγκεκριμένου θρίλερ μάλιστα, μια ταπείνωση που θα έσωζε ωστόσο τον κόσμο.
Το τραγικό της υπόθεσης είναι πως η Ουάσιγκτον ανακοίνωσε πως είχε γνωστοποιήσει στο σοβιετικό υποβρύχιο ότι οι βόμβες βυθού που χρησιμοποιήθηκαν ήταν προειδοποιητικές, το πλήρωμα δεν έλαβε όμως ποτέ τη μετάδοση αυτή, εκεί στα έγκατα της θάλασσας που βρισκόταν.
Το Κ-29 του Αρχίποφ αναδύθηκε καταμεσής του αμερικανικού στόλου και έβαλε κατόπιν πλώρη για Ρωσία, έχοντας κρατήσει τις τύχες του κόσμου στα χέρια του. Τα ριψοκίνδυνα παιχνίδια Αμερικανών και Σοβιετικών λίγο έλειψε να φέρουν την καταστροφή. Πόσο μάλλον η έκρυθμη κατάσταση στην οποία βρισκόταν το πλήρωμα, που παρέμενε εδώ και μια βδομάδα στον βυθό μέσα σε αφόρητες συνθήκες ζέστης (ο κλιματισμός ήταν κλειστός), υψηλά επίπεδα διοξειδίου του άνθρακα και σημαντικές στερήσεις: μόνο ένα ποτήρι νερό μπορούσε να πιει ο καθένας τη μέρα για να μη σωθούν τα αποθέματα.
Τα σοβιετικά υποβρύχια επέστρεψαν μεν στην ΕΣΣΔ, κανείς δεν τους υποδέχθηκε ωστόσο ως σωτήρες του κόσμου. Τουναντίον, η υποδοχή τους ήταν χλιαρή και μάλλον επιθετική, με τους ανωτέρους να ζητούν εξηγήσεις και έγγραφες αναφορές. Ο κομισάριος Άμυνας εξοργίστηκε επειδή δεν ακολουθήθηκε η τυπική διαδικασία μυστικότητας όταν έγινε το υποβρύχιο αντιληπτό από τους Αμερικανούς.
Η σύζυγος του Αρχίποφ, Όλγα, είπε χρόνια μετά πως ο Βασίλι «δεν ήθελε να το συζητά, καθώς ένιωθε πως δεν εκτίμησαν αυτά που είχαν περάσει». Η ιστορία πέρασε φυσικά στα μικρά παραλειπόμενα του Ψυχρού Πολέμου και θα γινόταν γνωστή αρκετά πρόσφατα και σίγουρα μετά τον θάνατο του Αρχίποφ το 1998…
Η Πυραυλική Κρίση της Κούβας έληξε επίσημα στις 28 Οκτωβρίου 1962, αν και ο Ψυχρός Πόλεμος θα μετρούσε πάμπολλα ακόμα θερμά επεισόδια …
Τελευταία χρόνια
Ο Αρχίποφ συνέχισε την καριέρα του στο σοβιετικό Ναυτικό, ως διοικητής υποβρυχίου αρχικά και κατόπιν ως επικεφαλής μοίρας υποβρυχίων. Το 1975 πήρε τον βαθμό του υποναυάρχου, τοποθετήθηκε διοικητής της Ναυτικής Ακαδημίας Κίροφ και το 1981 έγινε αντιναύαρχος.
Όταν συνταξιοδοτήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1980, αποσύρθηκε στη γενέτειρά του, στα περίχωρα της Μόσχας, όπου έζησε τα στερνά με τη σύζυγο και τη μοναχοκόρη του.
Ο Βασίλι Αρχίποφ, διακριτικός ήρωας ενός κόσμου που δεν υπάρχει πια, έφυγε από τη ζωή αθόρυβα στις 19 Αυγούστου 1998. Εννιά μέρες αργότερα πέθανε και ο παλιός διοικητής του στο ραδιενεργό περιστατικό με το Κ-19 το 1961 και αμφότεροι οι θάνατοι θεωρήθηκε πως είχαν να κάνουν με τις ισχυρές δόσεις ακτινοβολίας που είχαν δεχτεί οι δυο άντρες…