«Αν δεν κρεμάσεις αυτούς που το αξίζουν, εξαπλώνονται σαν ιός», έλεγε με την παροιμιώδη του σκληρότητα ο ισχυρός άντρας της Τουρκίας σε όσους διαμαρτύρονταν για τον απαγχονισμό ενός 17χρονου στις ταραχές που ακολούθησαν το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980.
Ο λόγος για τον στρατηγό Κενάν Εβρέν, που αναδιάρθρωσε εκ βάθρων το πολιτικό σύστημα της χώρας του και οδήγησε την Τουρκία στην μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη, μέχρι την έναρξη της διακυβέρνησης της χώρας από τον Ρ.Τ.Ερντογάν (το 2017 η Τουρκία είχε ανάπτυξη 11,5%).
Το νέο Σύνταγμα του Εβρέν, το οποίο εγκρίθηκε με δημοψήφισμα το 1982, προέβλεπε υπεραυξημένες αρμοδιότητες στον πρόεδρο, ο οποίος είχε τώρα το δικαίωμα να διορίζει τον πρωθυπουργό, να διαλύει τη Βουλή και να κηρύττει τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης.
Ο Εβρέν ανέλαβε την ηγεσία του Γενικού Επιτελείου των Ένοπλων Δυνάμεων της Τουρκίας το 1978 και δύο χρόνια αργότερα κατάλαβε πραξικοπηματικά την εξουσία, εγκαινιάζοντας μια αυταρχική διακυβέρνηση που νομιμότητα δεν θα γνώριζε.
Ο στρατηγός ανέλαβε Πρόεδρος της Δημοκρατίας το 1983 και παρέμεινε ακλόνητος στη θέση του ως το 1989, έχοντας την αμέριστη υποστήριξη Αμερικανών και Ευρωπαίων και παραδίδοντας μια Τουρκία με οικονομική ανάπτυξη 30%, συνολικά. στην οκταετία αυτή!
Μέχρι να αποσυρθεί από την ενεργό δράση, ο Εβρέν είχε επηρεάσει όσο ελάχιστοι τη σύγχρονη τουρκική ιστορία.
Το καθεστώς του συνδέεται εξάλλου με τη σημαντικότερη τροποποίηση της σύγχρονης εθνικιστικής ιδεολογίας της Τουρκίας, ανατρέποντας τον κλασικό κεμαλισμό που έβλεπε το Ισλάμ ως αναχρονισμό αλλά και τροχοπέδη στην πρόοδο του τουρκικού έθνους.
Έχοντας απέναντι τον πανταχού παρόντα κίνδυνο του κομμουνισμού αλλά και τον κουρδικό πατριωτισμό, ο Εβρέν ανακάλυψε την ενωτική δράση της θρησκείας, επανεισάγοντας την υποχρεωτική διδασκαλία των θρησκευτικών και κάνοντας τα πάντα για να αποκαταστήσει το Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα.
Όπως μας λένε οι διεθνείς αναλυτές, το πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 υπήρξε καταλυτικό για την πορεία της ίδιας της τουρκικής δημοκρατίας, που επέστρεψε στην οικονομική ανάπτυξη και την εσωτερική πολιτική ηρεμία.
Τα συνδικάτα, τα φοιτητικά "κινήματα" (τα πανεπιστήμια ήταν φωλιές τρομοκρατικών οργανώσεων) και οι ακροαριστερές πολιτικές ομάδες δέχθηκαν συντριπτικά πλήγματα την περίοδο του Εβρέν.
Η τότε ΕΟΚ και η αμερικανική κυβέρνηση έσπευδαν να τον υποστηρίξουν.
Ο Αχμέτ Κενάν Εβρέν γεννιέται στις 17 Ιουλίου 1917 στο Αλασεχίρ της επαρχίας Μανίσα (Φιλαδέλφεια Μαγνησίας) μέσα σε οικογένεια τούρκων μεταναστών από τα Βαλκάνια. Αφού περάσει και από την Κωνσταντινούπολη για τις εκπαιδευτικές του υποχρεώσεις, τελειώνοντας το Γυμνάσιο φοιτά στο Στρατιωτικό Λύκειο της Άγκυρας, το οποίο τελειώνει το 1936.
Μετά θα γίνει δεκτός στην τουρκική Σχολή Ευελπίδων, από την οποία αποφοίτησε το 1938 ως αξιωματικός Πυροβολικού, και ανέλαβε πόστα σε μονάδες Πυροβολικού μέχρι το 1946, όταν θα περάσει από την ανώτερη Στρατιωτική Ακαδημία της Άγκυρας. Την οποία θα τελειώσει το 1949 και θα είναι τώρα ανώτερος αξιωματικός του τουρκικού στρατού και ήδη παντρεμένος.
Την ώρα που η σύζυγός του έδινε ζωή στις τρεις κόρες του, ο Κενάν υπηρετεί σε επιτελεία ανά την Τουρκία και παίρνει τελικά μέρος στον Πόλεμο της Κορέας με το τουρκικό εκστρατευτικό σώμα του ΟΗΕ. Αφού παρασημοφορηθεί για τη δράση του στην Κορέα (1958-1959), μετατρέπεται σε μοχλό της νατοϊκής αντικομμουνιστικής ασπίδας «Stay Behind» και συσπειρώνει γύρω του τούρκους εθνικιστές και ακροδεξιά στοιχεία.
Η άνοδός του στη στρατιωτική ηγεσία υπήρξε ταχύτατη, καθώς ο Εβρέν ήταν καλά δικτυωμένος και περνούσε συχνά-πυκνά από σχολεία πολέμου αλλά και νευραλγικές θέσεις του στρατεύματος. Το 1974 θα πάρει τον βαθμό του στρατηγού υπηρετώντας πια στη Στρατιά Αιγαίου.
Η στιγμή που τόσο περίμενε θα έρθει στις 7 Μαρτίου 1978, όταν αναλαμβάνει ως αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού τη θέση του αρχηγού ΓΕΕΘΑ της Τουρκίας. Είναι ο ισχυρός άντρας των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων και πανέτοιμος να εξυφάνει τη συνωμοσία για την πραξικοπηματική κατάληψη της εξουσίας…
Το πρώτο πράγμα που έκανε ο νέος αρχηγός ΓΕΕΘΑ μόλις ανέλαβε τα υψηλόβαθμα καθήκοντά του ήταν να απευθύνει μια αυστηρή προειδοποίηση -εξ ονόματος του στρατού- στον πρωθυπουργό Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, τον οποίο θεωρούσε ανεπαρκή.
Η πολιτική αστάθεια της Τουρκίας με τις επαναλαμβανόμενες εκλογές και τις εναλλαγές στην εξουσία μεταξύ Ετσεβίτ και Ντεμιρέλ ευνοούσε μια αιφνιδιαστική κίνηση των ενόπλων δυνάμεων, καθώς η Τουρκία μόνο ξένη δεν ήταν στα όνειρα των στρατηγών να επιβάλουν τον δικό τους νόμο.
Οι νεοφασιστικές οργανώσεις αλώνιζαν εξάλλου ανενόχλητες και το κύμα βίας είχε κλιμακωθεί τραγικά καθ’ όλη τη δεκαετία του 1970.
Αυτή ήταν η δικαιολόγηση για το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980, το τρίτο στην ιστορία του τουρκικού κράτους, που ανέτρεψε τον εκλεγμένο πρωθυπουργό Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ: η έκρυθμη κατάσταση που επικρατούσε στο εσωτερικό από τις συνεχιζόμενες αιματηρές συγκρούσεις μεταξύ αριστερών και δεξιών και η ανάγκη να επανέλθει η Τουρκία στην ομαλότητα.
Το πραξικόπημα είχε φυσικά την πλήρη υποστήριξη των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ, καθώς και την -τουλάχιστον- ανεκτική στάση της ΕΟΚ. Το πενταμελές Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας που ανέλαβε την εξουσία, αποτελούμενο από μέλη της ανώτατης στρατιωτικής ηγεσίας, ονόμασε τον στρατηγό Εβρέν αρχηγό του κράτους, διέλυσε τα πολιτικά κόμματα, την κυβέρνηση και την Εθνοσυνέλευση, ανέστειλε το Σύνταγμα και κήρυξε στρατιωτικό νόμο.
Το χουντικό καθεστώς, που ανακοινώθηκε από την κρατική τηλεοπτική συχνότητα, υπήρξε ιδιαίτερα σκληρό, επιβάλλοντας καθεστώς λογοκρισίας, διαλύοντας τα εργατικά συνδικάτα, φυλακίζοντας πολιτικούς αρχηγούς και κηρύσσοντας εκτός νόμου τόσο τις οργανώσεις της αριστεράς όσο και της άκρας δεξιάς.
Παρά το γεγονός ότι τα στοιχεία δεν συμφωνούν, επισήμως αναφέρονται 650.000 συλλήψεις, 230.000 προσαγωγές σε δίκη, 300 θάνατοι στη φυλακή, 171 θάνατοι από βασανιστήρια, 517 καταδίκες σε θάνατο και 50 εκτελέσεις.
Την ίδια στιγμή όμως, ο Εβρέν προωθεί συνταγματικές αλλαγές στην Τουρκία, ένα αυταρχικό ουσιαστικά Σύνταγμα, το βασικό πνεύμα του οποίου παρέμενε -παρά τις πολυάριθμες αναθεωρήσεις και τροποποιήσεις του- μέχρι το πρόσφατο δημοψήφισμα του Ερντογάν σε ισχύ.
Τον Ιούλιο του 1982, το καθεστώς Εβρέν δίνει στη δημοσιότητα το σχέδιο του νέου Συντάγματος, το οποίο έχει επεξεργαστεί η διορισμένη από τους χουντικούς Συμβουλευτική Συντακτική Συνέλευση. Αυτή λογίζεται ως η θεμελιώδης παρακαταθήκη του Εβρέν, το Σύνταγμα που έδινε σαφή προτεραιότητα στην προστασία του κρατικού συμφέροντος σε βάρος των ατομικών δικαιωμάτων και την πάταξη κάθε είδους πλουραλισμού.
Το δημοψήφισμα της 7ης Νοεμβρίου 1982 είχε εγκρίνει τις συνταγματικές αλλαγές με ποσοστό 91,4%!
Ο Εβρέν, πανίσχυρος και με τις ευλογίες του νέου Συντάγματος, παραμένει στη θέση του προέδρου του Εθνικού Συμβουλίου Ασφαλείας και του Προέδρου της Δημοκρατίας φυσικά, αποχωρώντας οικειοθελώς από τη θέση του αρχηγού των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων.
Τον Ιούνιο του 1983 αποστρατεύεται, παραμένει ωστόσο στην Προεδρία της Δημοκρατίας μέχρι τον Νοέμβριο του 1989, όταν θα έδινε τη θέση του στον Τουργκούτ Οζάλ.
Επισήμως βέβαια το στρατιωτικό καθεστώς είχε παραχωρήσει την εξουσία στο πολιτικό σύστημα ήδη από τον Δεκέμβριο του 1983.
Στις εκλογές της 6ης Νοεμβρίου κατέβηκαν τρία μόνο κόμματα και όλοι οι παλαιοί πολιτικοί αρχηγοί είχε απαγορευτεί να συμμετάσχουν στην αναμέτρηση (πριν την παρέλευση τουλάχιστον μιας δεκαετίας)!
Ο πολιτικός που αναδείχθηκε από τη νέα κατάσταση ήταν ο 56χρονος μηχανολόγος Τουργκούτ Οζάλ, ενώ λίγες ημέρες αργότερα στην κατεχόμενη Κύπρο ο Ραούφ Ντενκτάς ανακηρύσσει την ίδρυση του ψευδοκράτους.
Το καθεστώς Εβρέν, στην οικονομική του πολιτική, εφάρμοσε κατά γράμμα τις φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις του Οζάλ, μετατρέποντας την τουρκική οικονομία από εσωστρεφή κρατικιστική σε εξωστρεφή ιδιωτική.
Η ανάπτυξη έτρεψε με ρυθμούς άνω του 4% ετησίως.
Οι συλλήψεις ανέρχονταν σε εκατοντάδες χιλιάδες, και Ουάσιγκτον και Βρυξέλλες ανακουφισμένες από την ηρεμία και στην σταθερότητα στην Τουρκία βρέθηκαν να καλωσορίζουν ουσιαστικά το στρατιωτικό καθεστώς, καλώντας σε συνέχιση των οικονομικών συμφωνιών.
Οι Τούρκοι στρατιωτικοί καρπώθηκαν τα ευρωπαϊκά κονδύλια του 3ου Χρηματοδοτικού Πρωτοκόλλου του 1979 και μέχρι το 1981 απορροφούσαν χωρίς πρόβλημα τα εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια που έβγαιναν από τα ταμεία της ΕΟΚ.
Ο γενικός διευθυντής Εξωτερικών Σχέσεων της ΕΟΚ, Pierre Duchâteau, αφήνοντας το θέμα της δημοκρατικής καταπάτησης κατά μέρος, επισκέφτηκε την Τουρκία του Εβρέν τρεις μήνες μετά το πραξικόπημα και δήλωνε «πολύ ικανοποιημένος» από τις επαφές που έκανε με τους χουντικούς:«Η Τουρκία έχει μεγάλη ανάγκη ξένων κεφαλαίων και επενδύσεων. Υποδεχθήκαμε πολύ θετικά τον νέο κανονισμό της κυβερνήσεως προς ενθάρρυνση του ξένου κεφαλαίου. Θα ήταν αναγκαίο και πολύ χρήσιμο να οδηγηθούν προς την Τουρκία ορισμένες επενδύσεις διά της οδού του κανονισμού αυτού … Είναι πολύ θετικά και σωστά τα σχέδια και οι τομείς για τους οποίους διατέθηκαν τα 105 εκατομμύρια δολάρια της ειδικής πιστώσεως».
Και βέβαια, σπεύδοντας να μιλήσει υπέρ όλων των Ευρωπαίων, σημείωσε με νόημα πως «δεν τασσόμαστε υπέρ ασκήσεως πιέσεων για την ανακοίνωση ενός χρονοδιαγράμματος επί του θέματος επανόδου στη Δημοκρατία»!
Η Κομισιόν συνέχισε απρόσκοπτα τις δουλειές της στην Τουρκία, παρά τη δημοκρατική εκτροπή, και κάποιοι ευρωβουλευτές έφτασαν μάλιστα μέχρι το σημείο να χαρακτηρίσουν «δημοκρατικό το πραξικόπημα του Εβρέν»! Παρά το γεγονός ότι όταν αποβιβάστηκε στην Τουρκία τον Φεβρουάριο του 1981 η ειδική αντιπροσωπεία του Ευρωκοινοβουλίου για να συναντηθεί με τα μέλη της Μεικτής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Τουρκίας-ΕΟΚ είδε με αποτροπιασμό πως όλα τα μέλη ήταν πίσω από τα κάγκελα!
Η σκανδαλώδης στάση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου αποτυπώθηκε γλαφυρά τον Απρίλιο του 1981, όταν από τους 434 ευρωβουλευτές μόλις 51 -οι μισοί εκ των οποίων Έλληνες- ψήφισαν υπέρ της πρότασης του παγώματος των σχέσεων ΕΟΚ και Τουρκίας αν οι χουντικοί δεν αποκαθιστούσαν τη δημοκρατία στη χώρα.
Τα περισσότερα κράτη-μέλη της ΕΟΚ συνέχιζαν κανονικά τις μπίζνες τους με την Τουρκία. Δημοκρατική ή όχι, η Τουρκία αποτελούσε σημαντική αγορά που απορροφούσε διαρκώς τα ευρωπαϊκά προϊόντα.
Τη δεκαετία του 1980, οι εισαγωγές στην Τουρκία αυξήθηκαν κατά 183%, αφού η οικονομική πρόοδος ήταν ραγδαία. Μεταξύ 1981-1987, οι εμπορικές συναλλαγές μεταξύ ΕΟΚ και Τουρκίας υπερδιπλασιάστηκαν, με την ευρωπαϊκή κοινότητα να παραμένει ο κύριος πελάτης της Τουρκίας.
Όσο για τις πρώτες εκλογές που διεξήχθησαν το 1983, υπό την άδεια και εποπτεία του στρατηγού Εβρέν, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο έσπευσε να τις χαιρετίσει ως «επιστροφή στη δημοκρατία».
Με εξίσου καλό μάτι είδαν το πραξικόπημα στην Τουρκία τόσο οι αγορές όσο και οι Αμερικανοί.
Οι ΗΠΑ συνεργάστηκαν πλήρως με το καθεστώς Εβρέν, νομιμοποιώντας περαιτέρω τη δημοκρατική εκτροπή. «Εσωτερική υπόθεση» χαρακτήρισε τη χούντα του Εβρέν το State Department!
Όσο για τον ίδιο τον Εβρέν, υποσχόμενος το τέλος των αιματηρών συγκρούσεων μεταξύ αριστερών, δεξιών και κούρδων αυτονομιστών, έβαλε την τουρκική δημοκρατία στον γύψο, ακριβώς τη στιγμή που άλλες χώρες έκαναν αποφασιστικά βήματα προς τον εκδημοκρατισμό και την ένταξή τους στην ευρωπαϊκή οικογένεια…
Ο Εβρέν, ο οποίος κυβέρνησε με πυγμή για εννιά χρόνια, αποσύρθηκε από τον δημόσιο βίο το 1989, για να αφοσιωθεί στη ζωγραφική στη βίλα του στο παραθαλάσσιο τουριστικό θέρετρο της Μαρμαρίδας, στη νοτιοδυτική Τουρκία.
Η ιδιόρρυθμη ασυλία που απολάμβανε για πολλά χρόνια αυτός και οι λοιποί πρωταίτιοι του πραξικοπήματος του 1980 έμελλε να τερματιστεί το 2010, όταν η κυβέρνηση Ερντογάν εισηγήθηκε την παραπομπή του σε δίκη, αλλάζοντας μάλιστα τη σχετική συνταγματική διάταξη που είχε επιφέρει ο στρατηγός το 1982.
Ο Εβρέν καταδικάστηκε πράγματι στις 18 Ιουνίου 2014 σε ισόβια κάθειρξη, αν και ήταν βαριά άρρωστος και δεν παρέστη στην δίκη.
Λίγη σημασία είχαν φυσικά όλα αυτά για τον αιωνόβιο στρατηγό, καθώς από το 2012 νοσηλευόταν σε στρατιωτικό νοσοκομείο της Άγκυρας.
Ο Κενάν Εβρέν πέθανε στις 9 Μαΐου 2015, σε ηλικία 98 ετών. Η κηδεία του τελέστηκε στην Άγκυρα στις 12 Μαΐου.
