Ἡ Ἱερὰ Μονὴ Χοζεβᾶ εἶναι μία ἐκ τῶν ἀρχαιοτέρων Ἱερῶν Μονῶν τῆς Παλαιστίνης, σύγχρονος τῶν μεγάλων Μοναστικῶν Κέντρων τοῦ Ἁγίου Σάββα, καὶ τῆς Λαύρας τοῦ Ἁγίου Θεοδοσίου τοῦ Κοινοβιάρχου τὸν 6ον αἰῶνα. Εἶναι ἐκτισμένη εἰς τὸν δρόμον, ὁ ὁποῖος ἑνώνει τὴν Ἱεριχὼ μὲ τὴν Ἱερουσαλήμ, εἰς τὴν ἔρημον τῆς Ἰουδαίας. Πρόκειται διὰ τὸ μοναστήριον τῆς Παναγίας τοῦ Χοζεβᾶ, ἐκτισμένον ἐπάνω εἰς τὰ ἐρείπια τῆς Λαύρας τοῦ Χοζεβᾶ.
Ὁ τόπος αὐτὸς θεωρεῖται ἀνέκαθεν ἱερὸς διατελῶν ὑπὸ τὴν προστασίαν τῆς Θεοτόκου. Οἱ Θεοπάτορες Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννα προσφέροντες θυσίαν εἰς τὸν Ναὸν τοῦ Σολομῶντος ἐξεδιώχθησαν ὡς ἄτεκνοι. Καὶ ἡ μὲν Ἁγία Ἄννα ἐκλείσθη εἰς τὴν οἰκίαν της καὶ παρεκάλει τὸν Θεὸν νὰ τῆς δώσῃ τέκνον διὰ νὰ τὸ ἀφιερώσῃ εἰς τὸν Ναόν, ὁ δὲ Ἰωακεὶμ κατέφυγε εἰς τὴν ἔρημον, ἐνήστεψε 40 ἡμέρας καὶ νύκτας εἰς τὸ σπήλαιον λέγων «Οὐ καταβήσομαι οὔτε ἐπὶ ποτόν, ἕως ὅτου ἐπισκέψετέ με Κύριος ὁ Θεός μου καὶ ἔσται μου ἡ εὐχὴ βρῶμα καὶ πόμα». Προσευχόμενος τοῦ ἐφανερώθη Ἄγγελος Κυρίου ἀναγγέλλων τὴν γέννησιν τῆς Θεοτόκου. Πρόκειται διὰ τὸ σπήλαιον, ὅπου ὁ Προφήτης Ἠλίας κατέφυγε κατ’ ἐντολὴν Θεοῦ, προκειμένου νὰ γλυτώσῃ ἀπὸ τὴν ὀργὴν τῆς Ἰεζάβελ, γυναικὸς τοῦ Ἀχαάβ, βασιλέως τοῦ Ἰσραήλ. Ἓν πολύπλοκον οἰκοδόμημα ἀποτελούμενον ἀπὸ τρεῖς ὀρόφους, τὸ ὁποῖον περιέχει κεντρικὴν Ἐκκλησίαν, παρεκκλήσια, τὴν σπηλιὰν τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ, ἀσκηταριά, κελλιά, ξενῶνας, βοηθητικοὺς χώρους, αὐλάς, ὑπόγεια κ.ἄ. Ἡ κεντρικὴ Ἐκκλησία, ἀφιερωμένη εἰς τὴν γέννησιν τῆς Θεοτόκου, «Παναγία Χοζεβίτισσα», εἶναι μονόκλιτος βασιλικὴ μὲ τροῦλλον. Εἰς τό βόρειον τμῆμα τοῦ δαπέδου ὑπάρχουν μωσαϊκὰ καὶ ὁ διάκοσμός του ἔχει τὸν βυζαντινὸν δικέφαλον ἀετόν. Τὸ δάπεδον αὐτὸ χρονολογεῖται τὸν 12ον αἰῶνα.
Εἰς τὰ τέλη τοῦ 6ου αἰῶνος, τὸ μοναστήριον ἀκμάζει ἐπὶ τῆς ἡγουμενίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Χοζεβίτου. Τὴν ἰδὶαν χρονικὴν περίοδον τὸ μοναστήριον ἠρίθμει ἄνω τῶν 2.000 μοναχῶν. Ἐκεῖ εἰς τὸ ἀρχαῖον παρεκκλήσιον τοῦ 6ου αἰῶνος εἶναι τοποθετημένος καὶ ὁ Τάφος τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Χοζεβίτου. Εἰς τὸν τρίτον ὄροφον τοῦ μοναστηριοῦ εἶναι ἡ Σπηλιά-Ἐκκλησία τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ. Συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν ἐκεῖ ἐκρύφθη ὁ Προφήτης Ἠλίας τρεφόμενος ὑπὸ τοῦ κόρακος. Συμφώνως πρὸς τὴν παράδοσιν, τὸ μοναστήριον ἀνῳκοδομήθη εἰς τὴν περιοχήν, ἡ ὁποία ἦτο ἰδιοκτησία τῶν γονέων τῆς Παναγίας, Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννας. Εἰς τοὺς τοίχους καὶ τὴν ὀροφὴν εἶναι ζωγραφισμένα κάποια χριστιανικὰ σύμβολα καὶ ἑκατοντάδες ἐπιγραφαί, αἱ ὁποῖαι ἀναφέρουν τὰ ὀνόματα καὶ τὴν πατρίδα τῶν ἐνταφιασμένων πατέρων. Τὸ σημερινὸν οἰκοδόμημα χρονολογεῖται ἀπὸ τὸ 1878 ἐπάνω εἰς τὰ ἐρείπια τῆς παλαιᾶς Λαύρας τοῦ Χοζεβᾶ. Τὸ ἀρχαῖον παρεκκλήσιον εἶναι ἀφιερωμένον εἰς τοὺς πέντε Σύρους μοναχούς, τοὺς πρώτους ἱδρυτὰς τῆς μονῆς. Τὸ παρεκκλήσιον τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Χοζεβίτου πιθανότατα νὰ κατέχῃ σήμερον τὴν θέσιν τῆς πρώτης αὐτῆς ἐκκλησίας. Εἰς τὸ μέσον τοῦ 6ου καὶ εἰς τὰς ἀρχὰς τοῦ 7ου αἰῶνος, τὸ μοναστήριον ἤκμασε, ἐπὶ τῆς ἡγουμενίας τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τοῦ Χοζεβίτου. Ἡ περσικὴ εἰσβολὴ ἐπέφερε φοβερὰς καταστροφὰς εἰς τὸ μοναστήριον καὶ οἱ περισσότεροι μοναχοὶ ἐσφαγιάσθησαν καὶ διεσκορπίσθησαν εἰς τὴν γύρω περιοχήν. Τὸ μοναστήριον μετὰ ἀπὸ ἀλλεπαλλήλους καταστροφὰς ἐπέζησε μὲ ὀλίγους μοναχοὺς μέχρι τὸν 12ον αἰῶνα, ὁπότε ἐπεσκευάσθη ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Μανουὴλ τὸν Κομνηνό. Τὸν 13ον αἰῶνα, ἐγκατελείφθη ὁριστικῶς μέχρι τὴν ἀνακαίνισίν του τὸ 1878 ἀπὸ τὸν Ἕλληνα μοναχὸν Καλλίνικον.
Τὸ Σπήλαιον τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ καὶ ὁ τόπος προσευχῆς τοῦ Θεοπάτορος Ἰωακεὶμ
Ἐπάνω ἀπὸ τὸ καθολικὸν τῆς Μονῆς καὶ ἀνατολικώτερον τοῦ τρούλλου εὑρίσκεται τὸ Σπήλαιον ὅπου ἔζησεν ὁ Προφήτης Ἠλίας, ὅταν κατέφυγε εἰς τὴν ἔρημον διὰ νὰ ἀποφύγῃ τὸν θυμὸν τοῦ ἀσεβοῦς βασιλέως Ἀχαὰβ καὶ τῆς συζύγου του Ἰεζάβελ, οἱ ὁποῖοι εἶχαν εἰσαγάγει εἰς τὸ Βασίλειόν των τὴν λατρείαν τοῦ Βάαλ. Εἰς τὸ Σπήλαιον αὐτό, ὁ προφήτης ἐτρέφετο τὸ πρωὶ μὲ ἄρτον καὶ τὸ δειλινὸν μὲ κρέας, τὸ ὁποῖον ἔφερνε εἷς κόραξ καὶ ἔπινε ὕδωρ ἀπὸ τὸν χείμαρρον Χοράθ. «Καὶ ἐγένετο μεθ’ ἡμέρας καὶ ἐξηράνθη ὁ χείμαρρος, ὅτι οὐκ ἐγένετο ὑετὸς ἐπὶ τῆς γῆς καὶ ἐγένετο ρῆμα Κυρίου πρὸς Ἠλιοῦ ἀνάστηθι καὶ πορεύου εἰς Σαρεπτὰ τῆς Σιδωνίας». Εἰς τὸν βόρειον βράχον τοῦ Σπηλαίου ὑπάρχει ὡραιοτάτη ὑπερμεγέθης εἰκὼν τοῦ προφήτου Ἠλιοῦ, τρεφομένου ὑπὸ τοῦ κόρακος.
Εἰς τὸ ἴδιον σπήλαιον, κατὰ τὴν παράδοσιν, παρέμεινε νηστεύων καὶ προσευχόμενος ὁ Θεοπάτωρ Ἰωακεὶμ παρακαλῶν τὸν Θεὸν νὰ τοὺς δώσῃ τέκνον. Συμφώνως πρὸς τὴν ἀρχαίαν παράδοσιν, οἱ Θεοπάτορες Ἰωακεὶμ καὶ Ἄννα ἦσαν εὐσεβεῖς μὲν ἀλλὰ χωρὶς τέκνα. Ὃταν κάποια ἡμέρα προσέφεραν εἰς τὸν Ναὸν ἄρτους, ἡ προσφορά των δὲν ἔγινε δεκτὴ ἀπὸ τοὺς ἱερεῖς, διότι ὡς ἄτεκνοι ἐθεωροῦντο κατηραμένοι, ἐπειδὴ ἀπεκλείετο ἀπὸ τοὺς ἀπογόνους των νὰ γεννηθῆ ὁ Μεσσίας. Αὐτὸ τοὺς ἐλύπησε πάρα πολὺ καὶ ἡ μὲν Ἄννα ἐκλείσθη εἰς τὴν οἰκίαν της καὶ παρακαλοῦσε θερμῶς τὸν Θεὸν νὰ τῆς χαρίσῃ τέκνον, ὁ δὲ Ἰωακεὶμ «Ἐλυπήθη σφοδρῶς καὶ οὐκ ἐφάνη τῇ γυναικὶ αὐτοῦ, ἀλλὰ ἔδωκε ἑαυτὸν εἰς τὴν ἔρημον, κακεῖ ἔπηξε τὴν σκηνὴν αὐτοῦ, ἐνήστευσεν ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα λέγων ἐν ἑαυτῷ. «Οὐκ καταβήσομαι οὔτε ἐπὶ ποτὸν ἕως ὅτου ἐπισκέψεταί με Κύριος ὁ Θεὸς καὶ ἔσται μου ἡ εὐχὴ βρῶμα καὶ πόμα». Ὁ Κύριος εἰσήκουσε τὴν προσευχὴν τοῦ Ἰωακείμ, καὶ οἱ δύο ἀπὸ συμφώνου ὑπεσχέθησαν νὰ ἀφιερώσουν τὸ τέκνον, τὸ ὁποῖον θὰ ἀποκτήσουν, εἰς τὸν Ναόν. Αὐτὸ καὶ ἔγινε. Τὸ τέκνον τὸ ὁποῖον ἀπέκτησαν ἦτο ἡ Θεοτόκος Μαρία, ἡ ὁποία κατεξιώθη νὰ γίνῃ μητέρα τοῦ Θεοῦ, δι’ αὐτὸ ὀνομάζονται Θεοπάτορες. Ἔτσι ὀρθῶς αἰτιολογεῖται τὸ γεγονὸς ὅτι τὸ Καθολικὸν τῆς Μονῆς Χοζεβᾶ εἶναι ἀφιερωμένον εἰς τὴν γέννησιν τῆς Θεοτόκου. Ἀνατολικότερον τῆς κυρίας Μονῆς Χοζεβᾶ ὑπάρχουν σπήλαια εἰς τὰ ὁποῖα ἔζησε ὁ Ἅγιος Γεώργιος ὁ Χοζεβίτης. Τὰ σπήλαια αὐτὰ ὀνομάζονται σκήτη τῆς Ἁγίας Ἄννης. Συμφώνως πρὸς τὴν ἀρχαία παράδοσιν, ἐνταῦθα ἔζησε ἀσκουμένη ἡ Θεομήτωρ Ἄννα μετὰ τὴν γέννησιν τῆς Θεοτόκου, ἐπικεφαλῆς ὁμάδος παρθένων. Ἔτσι δικαιολογεῖται καὶ ἡ ὀνομασία τοῦ τόπου, τὴν ὁποίαν δίδουν οἱ Ἄραβες «Ντερπενάλτ» (μοναστήριον παρθένων).
Εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τῆς σκήτης ἐφυλάσσετο ἱερὸν λείψανον τῆς Ἁγίας Ἄννης (τὸ πέλμα τοῦ ἀριστεροῦ της ποδὸς) καὶ τὸ ὁποῖον οἱ πατέρες κατὰ τὴν περίοδον τῶν ἐπιδρομῶν ἀφοῦ ἀνεχώρησαν, μετέφεραν αὐτὸ εἰς τὴν σκήτην τῆς Ἁγίας Ἄννης εἰς τὸ Ἅγιον Ὂρος, ὅπου φυλάσσεται μέχρι σήμερον, καὶ ἀποπνέει θαυμαστὴν εὐωδίαν.