Το 1874 κατά τη διάρκεια ανασκαφών, για την κατασκευή της δεξαμενής κάτω από το φρούριο της Πάτρας, βρέθηκε χάλκινο άγαλμα με ύψος 74 εκ. (87 εκ. με τη βάση του) που απεικονίζει τον δεινό αυλητή της αρχαιότητας Μαρσύα. Λαθεμένα αναφέρεται πως βρέθηκε στο λιμάνι της Πάτρας.
Το άγαλμα φυγαδεύτηκε μαζί με ένα άλλο, που βρέθηκε στα θεμέλια του ναού της Παντάνασσας και παρίστανε αθλητή. Κατέληξε στο Βρετανικό Μουσείο.
Κατά τον Θωμόπουλο, είναι το σημαντικότερο αρχαίο πατραϊκό άγαλμα. Πριν την εύρεση του εφήβου των Αντικυθήρων, υπήρξε μοναδικό σε όλο τον κόσμο.
Θεωρείται αντίγραφο του έργου του Μύρωνα και έχει μεγάλη ομοιότητα με άγαλμα του Μαρσύα που εκτίθεται στο Μουσείο Λατερανό της Ρώμης.
Η χρονολογία κατασκευής του ορίζεται μεταξύ του 460 και του 300 π.Χ.
Ο πατραϊκός Μαρσύας έχει πυκνά και σκληρά μαλλιά, του λείπει το μεγάλο δάκτυλο του αριστερού ποδιού, το πρώτο τμήμα του δείκτη του αριστερού χεριού και η ουρά, κομμένη από τη ρίζα της. Λείπουν επίσης και οι κόρες των ματιών του που ήταν κατασκευασμένες από άλλη ύλη και έχει δυο ρήγματα στο κάτω μέρος του δεξιού μηρού και στο δεξιό βραχίονα.
«Από τα γένεια και την κόμη …και από την εκπληκτική απόδοση του σώματος, ο Μαρσύας της Πάτρας φαίνεται πως ανήκει στα πιο περιζήτητα πρώιμα αντίγραφα του έργου. Είναι έργο σπουδαίου δεξιοτέχνη του 4ου αιώνα π.Χ ή των πρώιμων ελληνιστικών χρόνων και είχε γίνει μόνος ή σε συνδυασμό με την Αθηνά και τους αυλούς. Ο Μαρσύας παριστάνεται τη στιγμή που έτρεξε ν’ αρπάξει τους αυλούς, ξαφνικά όμως βρέθηκε αντιμέτωπος με την Αθηνά, η οποία τούς είχε πετάξει και η οποία επιθυμούσε να μην τούς πάρει κανείς ∙ στο αντίκρισμα της θεάς και ενώ άπλωσε το δεξί χέρι να πάρει τους αυλούς, (ο Μαρσύας) έφερε το σώμα του πίσω χωρίς όμως να αποσύρει και το δεξί πόδι προς τα πίσω…»(Παπαχατζής)
Κατά τον Τριανταφύλλου ο Δήμαρχος Γ. Ρούφος δεν το παρέδωσε στο διάδοχό του Π. Καλαμογδάρτη και γιαυτό το λόγο ζητήθηκε να μηνυθεί. Το άγαλμα εφυγαδεύθει μαζί με ένα άλλο που βρέθηκε στα θεμέλια του ναού της Παντάνασσας και παρίστανε αθλητή.
Κατά τον Θωμόπουλο είναι το σημαντικότερο αρχαίο πατραϊκό άγαλμα. Ο ίδιος αναφέρει πως είναι τεράστιες οι ευθύνες, κυρίως των προϊσταμένων των αρμοδίων κρατικών υπηρεσιών της Πάτρας και της Αθήνας, που ασφαλώς συνέβαλαν αποφασιστικά στη φυγάδευση του αγάλματος στο εξωτερικό, προφανώς ύστερα από αδρή χρηματική αμοιβή τους.
Ο Μαρσύας αποτελεί σήμερα ένα από τα πολυτιμότερα εκθέματα του Βρετανικού Μουσείου του Λονδίνου και θεωρείται από τους αρχαιολόγους ανεκτίμητης αξίας. «Σύμφωνα άλλωστε με τον A.S. Maurry, που τον περιγράφει στην Gazette Archeologique (1879 σ.248-249), αποτελεί ένα από τα πιο πολύτιμα στολίδια του βρετανικού μουσείου, τραβά δε την προσοχή των ερευνητών της ιστορίας της τέχνης περισσότερο από κάθε άλλο μνημείο της αρχαιότητας που υπάρχει μέσα στο μουσείο αυτό’
Ποιος ήταν ο περίφημος μουσικός και δεινός αυλητής, Μαρσύας της Πάτρας
Περίφημος μουσικός από τη Φρυγία. Αρχικά ήταν μάλλον ποτάμιος θεός. Μνημονεύεται σαν παιδί του Ολύμπου, του Υάγνιδος ή του Οιάγρου. Συνδέεται στενά με τη μουσική, είχε τη φήμη δεινού αυλητή και εφευρέτη του «μητρώου αυλήματος» και αναφέρεται σαν δάσκαλος του Ολύμπου στην αυλητική τέχνη. Κατά τον Ξενοφώντα διαγωνίστηκε με τον Απόλλωνα «περί σοφίας», χαρακτηριζόταν για τη σύνεση και τη σωφροσύνη του και γιαυτό και φίλος της Κυβέλης.
Ο σημαντικότερος μύθος είναι εκείνος της μουσικής έριδας με τον Απόλλωνα. Ο Μαρσύας έπαιζε τον διπλό αυλό και καυχήθηκε πως υπερτερούσε του Απόλλωνα στη λύρα ή την κιθάρα και προκάλεσε το θεό σε αγώνα. Διαιτητές ορίστηκαν οι μούσες, ο λαός της Νύσης, το όρος Τμώλος και ο βασιλιάς της Φρυγίας Μίδας. Ο Απόλλων νίκησε την «κιθάραν στρέψας» πράγμα που δεν μπορούσε να κάνει ο Μαρσύας με τους αυλούς. Κατά τον Διόδωρο το Σικελιώτη, ο θεός νίκησε επειδή τραγούδησε με τη συνοδεία λύρας, ενώ ο Μαρσύας αδυνατούσε να κάνει το ίδιο με τον αυλό. Η προσυμφωνημένη τιμωρία ήταν τρομερή. Ο Μαρσύας γδάρθηκε ζωντανός, κρεμασμένος από δένδρο και από το δέρμα του κατασκευάστηκε ασκός.
Άλλος μύθος αναφέρει πως η Αθηνά πέταξε τους αυλούς που αυτή πρώτη χρησιμοποίησε γιατί τις παραμόρφωναν το πρόσωπο και καταράστηκε όποιον τολμούσε να τους πάρει. Ο Μαρσύας τους βρήκε και τους πήρε, αγνοώντας την απειλή.
Ο μύθος ήταν αρκετά αρεστός στους καλλιτέχνες, ιδίως στους γλύπτες, οι οποίοι απεικόνιζαν διάφορες σκηνές, για την ανεύρεση και κατοχή από το Μαρσύα των αυλών.
Ο Διόνυσος, η Πάτρα και ο Μαρσύας που μας …παρακολουθεί και σήμερα από ψηλά
Κατά μια έκφανση της μυθολογίας ο θεός Διόνυσος μεγάλωσε στη Μεσάτιδα και μάλιστα κινδύνευσε από τους Πάνας. Ο βασιλιάς της Θεσσαλίας Ευρύπυλος υπακούοντας σε χρησμό του μαντείου των Δελφών, ήρθε στην Αρόη μεταφέροντας άγαλμα (έργο του Ηφαίστου) του θεού Διονύσου. Την ώρα εκείνη γινόταν ανθρωποθυσία στην Αρόη. Όμως ο Ευρύπυλος που ήταν άρρωστος θεραπεύτηκε και θεωρώντας ότι ο χρησμός επαληθεύτηκε σταμάτησε την ανθρωποθυσία.
Μετά από αυτό ο Διόνυσος καθιερώθηκε σαν τοπικός θεός στον οποίο και δόθηκε το προσωνύμιο Αισύμνητος (θεός ηγεμόνας). Έξω από την τότε αγορά υπήρχε ιερό του Διονύσου του ονομαζόμενου Καλυδωνίου. Επίσης στο θέατρο υπήρχαν τρία αγάλματα του τα οποία κάθε χρόνο στη γιορτή του τα μετέφεραν στο ναό του Αισυμνήτου.. Ο ναός βρισκόταν μεταξύ της οδού της Αγοράς και της θάλασσας περίπου εκεί που βρισκόταν το γαλλικό προξενείο επί Τουρκοκρατίας.
Οι κάτοικοι της Πάτρας μυήθηκαν έτσι στα Διονυσιακά μυστήρια.
Με αυτόν τον τρόπο ο Ν. Παπαχατζής συνδέει τον Μαρσύα της Πάτρας με τη λατρεία του Διονύσου και το ναό.
Επίσης στα ψηλαλώνια βρέθηκε Διόνυσος με δορά πάνθηρα και παραστάσεις βακχικού τύπου σε σαρκοφάγους. Ο Διόνυσος εμφανίζεται και σε αυτοκρατορικά νομίσματα της Πάτρας.
Το ιερό του Διονύσου έβλεπε το Ωδείο. ‘Ήταν κοντά στο θέατρο όπως συνηθιζόταν στις ελληνικές πόλεις.
Ο Ι.Α. Παπαποστόλου θεωρεί πως η θέση του ιερού του Διονύσου πρέπει να αναζητηθεί στη σημερινή κατηφόρα της οδού Αγίου Γεωργίου στο ύψος που συναντά την Φιλοποίμενος. Εκεί εξάλλου βρέθηκαν και τρία κορινθιακά κιονόκρανα.
Από την περιγραφή που κάνει ο Παυσανίας διαφαίνεται το πόσο σημαντική ήταν η λατρεία του Διονύσου για τη θρησκευτική ζωή των Πατρινών. Θεωρούσαν πως είναι προστάτης της αμπέλου και της δενδροκομίας.
Ένα από τα αγάλματα των ακολούθων του ήταν και ο Μαρσύας.
Φαίνεται πως το 19ο αιώνα όλα τούτα ήταν γνωστά και έτσι ίσως μπορεί να εξηγηθεί η αγορά και τοποθέτηση δύο πανάκριβων για την εποχή και τις δυνατότητες του Δήμου σιντριβανιών (αναβρυτήρια), τα οποία παραγγέλθηκαν στη Γαλλία και τοποθετήθηκαν σε περίοπτη θέση στην πλατεία Γεωργίου του Α΄(τότε Καλαμογδάρτη).
Κατά τον ιστορικό Π. Χιώτη (1884) που τα περιγράφει σαν αριστουργήματα, πρόκειται για ορειχάλκινες παραστάσεις όμοιες μεταξύ τους εκτός από τα αγάλματα της κορυφής. Στη βάση τέσσερα κεφαλές λιονταριών από τις οποίες τρέχει άφθονο νερό βρίσκονται μέσα σε μια λεκάνη ενώ το νερό ρέει σε δυο επίπεδα. Το όλο σύστημα υποβαστάζεται από οκτάγωνη βάση που φέρει τέσσερα μυθολογικά λιοντάρια πτερωτά από το στόμα των οποίων τρέχει νερό με ορμή. Το ένα αναβρυτήριο έχει στην κορυφή του αυλητή, την ώρα που παίζει τον αυλό, που κατά το Χιώτη είναι ο Μαρσύας και έχει ύψος 4,5 μέτρα, ενώ το άλλο με ύψος 5 μ. έχει στην κορυφή υδροχόο νύμφη που ακούει τον αυλό του Μαρσύα.
Με τον τρόπο αυτό ο Μαρσύας συνεχίζει να παραμένει άρρηκτα δεμένος με την Πάτρα και τους πατρινούς. Τους παρατηρεί από εκεί ψηλά, από το πιο πολυσύχναστο σημείο της πόλης εδώ και 138 χρόνια, από το 1874, διασκεδάζοντάς τους συγχρόνως με τον αυλό του. Όπως αναφέρει ο Τριανταφύλλου παρόμοια σιντριβάνια, γαλλικής εταιρίας, βρίσκονται σε αρκετές πόλεις, μεταξύ αυτών το Εδιμβούργο και το Λος Αντζελες.
Την παγκόσμια ακτινοβολία του Μαρσύα, τους συμβολισμούς αλλά και τη διαχρονικότητα, στην ερμηνεία των διαφόρων μύθων που τον ακολουθούν, έρχεται να μας περιγράψει, σε ένα καταπληκτικό του κείμενο, γραμμένο το 1925 ο «πατρινός» Κωστής Παλαμάς, με τον τίτλο «ΑΠΟΛΛΩΝ ΚΑΙ ΜΑΡΣΥΑΣ».
Με τον Μαρσύα έχει ασχοληθεί ο Βίκτωρ Ουγκώ, ο Όσκαρ Ουάιλτ και δεκάδες άλλοι παγκόσμιοι ποιητές και συγγραφείς.
Ο Μαρσύας να επιστρέψει στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών
Από το 2013 ιδρύθηκε ο σύλλογος «Μαρσύας» στην Πάτρα από 150 περίπου συμπολίτες, με στόχο την ανάδειξη, διάσωση και συντήρηση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, είτε πρόκειται για μνημεία είτε για έργα τέχνης είτε για πολύτιμα έγγραφα και βιβλία. Σημαντική παράμετρος στην προσπάθεια των συμπολιτών, αποτελεί το αίτημα της επιστροφής των αρχαιοτήτων, που φυγαδεύτηκαν με διάφορους τρόπους και κοσμούν σήμερα τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου.