Mataroa, το πλοίο της διανόησης, Δεκέμβριος του 1945

Το Mataroa ήταν νεοζηλανδέζικο πλοίο, το οποίο έγινε γνωστό, μεταξύ άλλων, για δύο ταξίδια που πραγματοποίησε το 1945, το ένα μεταφέροντας Εβραίους προς την Παλαιστίνη, το άλλο Έλληνεςκαλλιτέχνες και επιστήμονες με προορισμό τη Γαλλία.

Το πλοίο αυτό μετέφερε από την Ελλάδα ως τον Τάραντα στη νότια Ιταλία στα τέλη Δεκεμβρίου του 1945 αριθμό Ελλήνων καλλιτεχνών και επιστημόνων που είχαν ως στόχο να φτάσουν στο Παρίσι, προκειμένου να γλιτώσουν από τις πολιτικές διώξεις κατά τη διάρκεια της Λευκής Τρομοκρατίας.

Η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν υπότροφοι του γαλλικού κράτους. Το ταξίδι οργανώθηκε από τον τότε διευθυντή του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, τον φιλέλληνα Οκτάβιο Μερλιέ, και τον Ροζέ Μιλλιέξ.

Ορισμένοι των επιβατών του έγιναν παγκοσμίως γνωστοί.

Υπήρχε, επίσης, μεταξύ τους αριθμός εκπροσώπων και άλλων τομέων επαγγελμάτων, οι οποίοι δεν στερούνταν ταλέντου. Ορισμένοι εξ αυτών πραγματοποίησαν το ταξίδι με δικά τους έξοδα.

Στο «Ματαρόα» δεν επιβιβάστηκαν μόνο αριστεροί, μεταξύ τους 32 παράνομα μέλη του ΚΚΕ, γόνοι φτωχών οικογενειών, προοδευτικών και φιλοαριστερών πεποιθήσεων αλλά και γόνοι αστικών οικογενειών, όπως ο Αντρέας Καμπάς.

Καλλιτέχνες και επιστήμονες που είχαν επιβιβαστεί στο πλοίο 

• Νέλλη Ανδρικοπούλου, ζωγράφος (η οποία νυμφεύθηκε αργότερα τον Νίκο Εγγονόπουλο)
• Κώστας Αξελός, φιλόσοφος
• Δημήτρης Βεάκης
• Νίκος Βυζάντιος
• Ανδρέας Γληνός, γιατρός και βιολόγος στο Walter Reed Army Intitute of Research της Ουάσινγκτον, γιος του παιδαγωγού Δημήτρη Γληνού.
• Ελένη Θωμοπούλου
• Γιάννης Ιωάννου, μουσικός
• Γεώργιος Κανδύλης, γνωστός στη Γαλλία ως Ζορζ Καντιλίς, αρχιτέκτονας
• Κορνήλιος Καστοριάδης, φιλόσοφος
• Κόστα Κουλεντιανός, γλύπτης
• Μιμίκα Κρανάκη, συγγραφέας
• Εμμανουήλ Γ. Κριαράς, φιλόλογος
• Άδωνις Κύρου, σουρεαλιστής κινηματογραφιστής που διετέλεσε για ορισμένο διάστημα αρχισυντάκτης της επιθεώρησης Positif.
• Μέμος Μακρής, γλύπτης
• Αντρέ Κεντρός, γνωστός στη Γαλλία με το φιλολογικό του ψευδώνυμο Αντρέ Μασσεπαίν, από το ελληνικό του όνομα: Βιργίλιος Σολομωνίδης
• Κώστας Παπαϊωάννου, μαρξιστής φιλόσοφος
• Νίκος Σβορώνος, ιστορικός, καθηγητής Ιστορίας των Θεσμών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας στην.Ecole Pratique des Hautes Etudes
• Ωρελί Σολωμονίδη Ιωάννου
• Μάνος Ζαχαρίας, σκηνοθέτης
• Μιλτιάδης Παπαμιλτιάδης
• Φιλόλαος Τλούπας, γλύπτης
• Δημήτρης Χωραφάς
• Η κιβωτός της ελληνικής διανόησης επανέλαβε τη διαδρομή της στο Παρίσι το 2014 

Αφορμή στάθηκε το πραγματικό γεγονός του 1945, της εξόδου, δηλαδή, από τη χώρα, στις αρχές του εμφυλίου, ομάδα Ελλήνων διανοούμενων και επιστημόνων, που αργότερα διέπρεψαν διεθνώς, με το πλοίο «Ματαρόα» και προορισμό το Παρίσι, αιτία είναι η σημαντική θεατρική παράσταση που θα ξεκινήσει από το Παρίσι και θα καταλήξει στην Ελλάδα, η οποία βασίζεται στο «ιστορικό» αυτό γεγονός. Ο παραλληλισμός του τότε με το τώρα είναι αναπόφευκτος

 Η φυγή αυτών των ανθρώπων εκείνες τις εποχές έγινε θεατρικό έργο που ανέβηκε από την ομάδα “Θέατρο του Ήλιου” της Αριάν Μνουσκίν στο Παρίσι το Δεκέμβριο του 2014 σε σκηνοθεσία της Ελέν Σινκ.

Η ιδέα, η έρευνα και η οργάνωση της παραγωγής ήταν της Ελίτας Κουνάδη, με οδηγό το βιβλίο της Νέλλης Ανδρικοπούλου «Το ταξίδι του ‘Mataroa’, 1945 ( διαβάστε πιο κάτω αποσπάσματα από το βιβλίο)

Το αίτημα του Mataroa είναι το διαχρονικό και ανικανοποίητο αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης. Μια ζωή, ένας κόσμος με ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη

Η ηθοποιός Ελίτα Κουνάδη, ο άνθρωπος πίσω από το θεατρικό εγχείρημα, δήλωσε την περίοδο της προετοιμασίας της παράστασης: «Δεν θέλουμε να περάσουμε κάποιο μήνυμα με την έννοια του στρατευμένου θεάτρου ή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού. Αυτό που σίγουρα ξέρω είναι ότι θέτουμε κάποια ερωτήματα που μας καίνε αυτή τη χρονική στιγμή. Δεν είμαστε πιο έξυπνοι από τους θεατές, θέλουμε λοιπόν να μοιραστούμε μαζί τους αυτές τις σκέψεις».(Ελευθεροτυπία)

Η φυγή ως μόνη λύση

Η επιβίβαση στο πλοίο «Mataroa» το Δεκέμβριο του 1945, σε μία από τις πιο σκοτεινές περιόδους της ελληνικής Ιστορίας, ο φιλέλληνας διευθυντής του Γαλλικού Ινστιτούτου Αθηνών, Οκτάβιος Μερλιέ, και ο συνεργάτης του, Ροζέ Μιλλιέξ, καταφέρνουν έπειτα από πολλές διπλωματικές περιπέτειες και αναβολές να ναυλώσουν το νεοζηλανδέζικο πλοίο «Mataroa», σχεδιάζοντας μια μεγάλη έξοδο.

Λέει και πάλι η Ελίτα Κουνάδη με αφορμή τη σημερινή μετανάστευση των νέων μας

(Απόσπασμα από σχετικό άρθρο στην Ελευθεροτυπία, Αύγουστος 2014, κείμενο, Εφη Αλεβίζου)

«Αν αυτή η διαχρονικότητα και ο επικαιρικός χαρακτήρας συνίσταται στο ότι πάλι μεταναστεύουμε, πάλι νιώθουμε ξένοι στον τόπο μας, πάλι ο τόπος χάνει δυνάμεις, αιμορραγεί, στερείται του νέου αίματος ή του δημιουργικού στοιχείου του, τότε δυστυχώς υπάρχει παραλληλισμός. Προσωπικά νιώθω την ανάγκη να ξαναβρούμε μαζί, από κοινού, αξίες που έχουν εκλείψει ή χάσανε το νόημά τους: ελευθερία, δημοκρατία, σεβασμός, περηφάνια, φιλότιμο, φιλοξενία, εντιμότητα, όραμα, συλλογικότητα. Σε αντίθεση με το σώμα που φυλακίζεται από το χρόνο, την ανημπόρια, την αρρώστια, το πνεύμα διαθέτει το εκπληκτικό χάρισμα να μένει ελεύθερο ώς την τελευταία εκπνοή. Από κει και πέρα σε μας επαφίεται αν θα το φυλακίσουμε ως αντίτιμο μιας βολής, μιας σιγουριάς, μιας ασφάλειας. Νομίζω ότι αξίζει να ξανασκεφτούμε τα “Τείχη” του Καβάφη».

Στην ερώτηση «γιατί τώρα αυτό το έργο; Γιατί αυτή τη χρονική στιγμή;», απαντάει: «Αν δεν είχε βιασθεί πανταχόθεν η γνωστή ρήση “Αν όχι τώρα, πότε; Αν όχι εμείς, ποιοι;” θα μπορούσε να είναι μια απάντηση. Πιστεύω ότι βρισκόμαστε στο σημείο μηδέν. Στον πάτο. Στην απόλυτη διάλυση και παρακμή. Το πιο κοντινό σημείο μηδέν στην Ιστορία αυτού του τόπου νιώθω ότι ήταν η λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εκείνη η χαμένη Απελευθέρωση. Η Εποχή της “Μελισσάνθης”, όπως τόσο πικρά την περιγράφει ο Χατζιδάκις. Εκείνη η ευκαιρία για να οικοδομηθεί μέσα από τις στάχτες ένας νέος κόσμος χάθηκε με τον πιο τραγικό τρόπο, οδηγώντας μας στον Εμφύλιο. Ας μη χαθεί κι αυτή η ευκαιρία. Τώρα που δεν έχουμε πια να χάσουμε τίποτα, τώρα που οι δεδομένες βεβαιότητες κατέρρευσαν δείχνοντας τη γύμνια μας, τώρα είμαστε ελεύθεροι να ονειρευτούμε και να διεκδικήσουμε έναν καινούργιο κόσμο. Ή να θαφτούμε για πάντα στη λάσπη».

Mataroa σημαίνει ελπίδα

Αναμνηστική φωτογραφία των διανοουμένων-επιβατών του πλοίου. Ανάμεσά τους οι: Μέμος Μακρής, Γιώργος Καρούζος, Κατερίνα Καχραμάνη και Κώστας Παπαϊωάννου.

Κάτω, επίσημα έγγραφα του Οκτάβιου Μερλιέ και πιστοποιήσεις των 130 ελληνικών υποτροφιών«Mataroa είναι το όνομα του νεοζηλανδέζικου πλοίου που μετέφερε τον Δεκέμβριο του 1945 130 Ελληνες φοιτητές, με υποτροφίες του γαλλικού κράτους, μακριά από την Ελλάδα του Εμφυλίου.

Το όνομα Mataroa στα πολυνησιακά σημαίνει “η γυναίκα με τα μεγάλα μάτια”. Επίσης ο Mataroa ήταν ένας ήρωας πολεμιστής της φυλής Maori, που τ’ όνομά του σημαίνει “πρόσωπο της ζωτικότητας” και που εφηύρε την τέχνη του τατουάζ. Στο λεξικό της Ταϊτής, Mataroa σημαίνει να είσαι ανήσυχος, να περιμένεις κάτι επιθυμητό. Ως ουσιαστικό αντιπροσωπεύει την αδημονία, την ανησυχία και την ελπίδα», λέει ο ηθοποιός Πολύδωρος Βογιατζής, οποίος συμμετέχει στην παράσταση και μοιράζει τη ζωή του μεταξύ Αθήνας και Παρισιού. «Πιστεύω πως αν δεν είχα φύγει από την Ελλάδα, δεν θα έκανα τίποτε από όλα αυτά που έχω κάνει και κάνω εδώ στο Παρίσι. Το να είσαι ξένος σε μια ξένη χώρα σε αλλάζει, σου μαθαίνει πράγματα, σε προικίζει με αξίες και σου ανοίγει τους ορίζοντες.

Εχω μάθει μια υπέροχη ξένη γλώσσα, γνωρίζω και ανακαλύπτω καθημερινά την πολιτιστική τους κουλτούρα και μαθαίνω απ’ αυτήν, συνεργάζομαι με εξαιρετικούς συναδέλφους και συνεργάτες που με αντιμετωπίζουν με ισότητα, με ευγένεια, από το μεγαλύτερο πρωταγωνιστή μέχρι τον τεχνικό του θεάτρου ή του κινηματογραφικού συνεργείου. Μου δίνονται ευκαιρίες και χώρος να εκφραστώ, να δημιουργήσω, να υπάρξω. Γι’ αυτό την κρίση θέλω να τη βλέπω μέσα από τη θετική πλευρά, από την πλευρά που σε κινητοποιεί να δράσεις, να ψάξεις, να βρεις άλλους δρόμους και άλλους τρόπους για να ζήσεις τη ζωή που θες» καταλήγει.

«Η παράσταση ονομάζεται υπαινικτικά “Ματαρόα, διάτρητη μνήμη”.

Είναι η πρόσληψη της Ιστορίας με μεγάλα, πλατιά κενά, το σαθρό έδαφος πάνω στο οποίο επιχειρήσαμε να στηρίξουμε την εθνική μας πρόοδο, οι συλλογικές προσδοκίες που κατά καιρούς δείχνουν να δικαιώνονται και πάντα καταλήγουν να επαναδιατυπώνονται, αυτό που αφήνουμε σιγά σιγά πίσω μας ανεπιστρεπτί απ’ όσα κουβαλούσαμε από γενιά σε γενιά, ή οι εαυτοί μας, έτσι όπως ξεχνάμε πώς ξεκινήσαμε ο καθένας τη ζωή του, σε τι ελπίζοντας, η λήθη, η λησμονιά.

Για μένα που δεν γνωρίζω τη γλώσσα, το γαλλικό αντίστοιχο “La memoire trouee” πάντα ακούγεται ως το αγγλικό “true”, δηλαδή “αληθινή μνήμη”. Είναι ίσως μία από τις σπάνιες περιπτώσεις που η άγνοια παραδόξως σε φέρνει πιο κοντά στην αλήθεια», συμπληρώνει η ηθοποιός Ιωάννα Κανελλοπούλου και συνεχίζει: «Μιλάει κανείς για φυγή και βλέπει δύο σημεία στο χάρτη. Αλλά εδώ μιλάμε για εσωτερικές μετακινήσεις. Αυτό που σε κάνει μέρα με την ημέρα να μη μιλάς για πατρίδα, αλλά για εντός των τειχών ξενιτιά. Ή σε κάνει να λες “όπου γης και πατρίς”, που είναι εξίσου έντιμο. Φοβάμαι ότι και η επανάσταση και η απελπισία για τους περισσότερους από μας είναι μεγαλύτερες λέξεις απ’ ό,τι οι πράξεις μας θα δικαιολογούσαν να χρησιμοποιούμε. Είμαστε σε μια εποχή μεγάλου βαθμού μικρότητας, αλλά ελπίζουμε μεγαλύτερων αλλαγών»

Η εκλεκτή ομάδα των 130

Επικεφαλής της ομάδας των 130 ήταν ο αρχιτέκτονας Πάνος Τζελέπης. Συνταξιδιώτες, οι φιλόσοφοι Κορνήλιος Καστοριάδης, Κώστας Παπαϊωάννου, Κώστας Αξελός και Μιμίκα Κρανάκη, ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος, οι αρχιτέκτονες Αριστομένης Προβελέγγιος, Γιώργος Κανδύλης, Τάκης Ζενέτος, Εμμανουήλ Κινδύνης, Αθανάσιος Γάττος, Κωνσταντίνος Μανουηλίδης, Νικόλας Χατζημιχάλης και Πάνος Τσολάκης, ο κινηματογραφιστής Μάνος Ζαχαρίας, οι γλύπτες Μέμος Μακρής, Κώστας Κουλεντιανός και Νέλλη Ανδρικοπούλου, ο ζωγράφος Ντίκος Βυζάντιος, ο μαέστρος Δημήτρης Χωραφάς, οι ποιητές Μάτση Χατζηλαζάρου και Ανδρέας Καμπάς, η συγγραφέας Ελλη Αλεξίου, οι φιλόλογοι Εμμανουήλ Κριαράς και Σταμάτιος Καρατζάς, οι γιατροί Ανδρέας Γληνός και Ευάγγελος Μπρίκας, και πολλοί άλλοι.

«Το αίτημα του Mataroa είναι το διαχρονικό και ανικανοποίητο αίτημα της Γαλλικής Επανάστασης. Μια ζωή, ένας κόσμος με ελευθερία, ισότητα και αδελφοσύνη», λέει ο Παντελής Δεντάκης, ενώ ο ηθοποιός Δημήτρης Ντάσκας συνεχίζει: «Κάθε φορά που τίθεται το ερώτημα για το μήνυμα της παράστασης, θυμάμαι ένα μονόπρακτο του Γούντι Αλεν. Σ’ αυτό το μονόπρακτο, κάποια στιγμή ένας ταχυδρόμος, που δεν είχε καμία σχέση με το στόρι του έργου, διέκοπτε τη δράση, έβγαζε από μια δερμάτινη τσάντα ένα γράμμα και έλεγε στον πρωταγωνιστή “καλημέρα σας, έχω ένα μήνυμα για σας, είναι το μήνυμα του έργου”. Ο κάθε θεατής θα δώσει το μήνυμα του έργου, θα πάρει από την παράσταση αυτό που είναι έτοιμος να πάρει. Είναι η ελπίδα; Η απελπισία; Η πίστη ότι η Ιστορία επαναλαμβάνεται; Η αίσθηση ότι η αξία του κάθε ανθρώπου θα αναγνωριστεί όσο αντίξοες κι αν είναι οι συνθήκες; Τίποτα απ’ όλα αυτά; Ολα αυτά μαζί;

»Η παράσταση συναντάει σημαντικούς ανθρώπους πριν γίνουν αυτό που γνωρίζουμε σήμερα, πριν δημιουργήσουν, πριν “καρποφορήσουν”. Είναι αυτή η κρίσιμη στιγμή της ζωής, που σχεδόν από τύχη καθορίζει την πορεία τους. Είναι παιδιά, νέοι, ώριμοι πάνω σε μια μεγάλη βάρκα. Ανθρωποι απλοί, για τους οποίους τα πάντα είναι πιθανά, από το καλύτερο μέχρι το χειρότερο. Ανεβαίνουν σ’ αυτήν τη μεγάλη βάρκα και δεν είναι σίγουροι αν είναι για σωτηρία ή για χαμό. Είναι σαν τους εκατοντάδες της Λαμπεντούζα και του Φαρμακονησιού. Μόνο πιο τυχεροί. Αλλά άγνωστοι ακόμα. Χωρίς τις τιμές και τις επιτυχίες που κέρδισαν από τη ζωή με το σπαθί τους. Γυμνοί. Και με την πορεία τους μάς δείχνουν ότι η ζωή, η κάθε ανθρώπινη ζωή, είναι η ίδια, η πιο μεγάλη αξία».

Το πνεύμα δεν φυλακίζεται

«Ακόμα και στην ιστορία της Κιβωτού του Νώε, μέσα σε ένα κλίμα καταστροφής, η διάσωση ενός θραύσματος της ελπίδας είναι απαραίτητη και αυτονόητη», λέει ο ηθοποιός Γιώργος Στάμος και η Τατιάνα-Αννα Πίττα συμπληρώνει: «Και μόνο η εικόνα ενός φορτωμένου πλοίου που φυγαδεύει κόσμο, αρκεί για να κάνεις συνειρμούς. Σήμερα σαλπάρουν βάρκες μικρές και μεγάλες, όπου στοιβάζονται άνθρωποι με αξιώσεις και ελπίδες και που βέβαια προνομιούχους δεν τους λες, μιας και οι βάρκες καταλήγουν να βυθίζονται με τρόπο εγκληματικό και οι άνθρωποι αυτοί πνίγονται αβοήθητοι κάπου στην ανοιχτή θάλασσα, λ.χ. στη Μεσόγειο, όχι και τόσο μακριά από τα σπίτια μας, ή ακόμη κι όταν φτάσουν σ’ αυτό το κάπως λιγότερο ζοφερό τοπίο που είχαν ονειρευτεί, εύχονται να είχαν τελικά πνιγεί».

Σύσσωμη η θεατρική ομάδα της παράστασης «Ματαρόα, η διάτρητη μνήμη» (Φωτ.: Αννα Ψαρουδάκη)

Ο συνθέτης Νίκος Κυπουργός δίνει μια άλλη διάσταση στον παραλληλισμό τού τώρα με το τότε: «Υπάρχουν κάποιες αντιστοιχίες με το σήμερα, αλλά και διαφορές. Αλλο να φύγεις για να επιβιώσεις, άλλο για να βρεις δουλειά. Επίσης άλλο να φεύγεις με το πλοίο κι άλλο κολυμπώντας. Βέβαια η επιβίωση σημαίνει διαφορετικά πράγματα για τον καθένα. Το σημαντικό, πάντως, είναι ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση δραπετεύει συσσωρευμένο πνεύμα, το οποίο όχι μόνο σώζεται, αλλά βρίσκει γόνιμο έδαφος και ανθεί. Αναρωτιέμαι, μάλιστα, αν δεν υπήρχε ο Εμφύλιος πού άραγε θα διοχετευόταν;». Και η ηθοποιός Μαλαματένια Γκότση βάζει έναν επίλογο: «Το πνεύμα φυλακίζεται όταν οι ιδέες, οι σκέψεις, τα σχέδια βρίσκουν αδιέξοδο. Η αρχή των εμποδίων συμβαίνει στα παιδικά πνεύματα, όταν το σύστημα παιδείας μιας χώρας δεν ανοίγει δρόμους στα παιδιά και τους νέους. Η φυγή έχει διαφορετική αφετηρία για τον καθένα μας, διαφορετική ανάγκη. Σίγουρα, όμως, όταν τελικά πραγματοποιείται, πυροδοτεί πολλές εσωτερικές επαναστάσεις μέσα μας».

Η αφίσα της παράστασης