Χρειάστηκαν αρκετά χρόνια για να βγουν από το γεμάτο κόκκους πιπεριού σεντούκι τα αρχεία του Ιωνος Δραγούμη, δηλαδή της προσωπικότητας που χάραξε Ιστορία και άλλαξε τα πολιτικά δεδομένα της εποχής, ώστε να αποκωδικοποιηθούν σωστά και να οδηγήσουν στη μεγάλη και εντυπωσιακή έκθεση στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών.
Αντιφατική προσωπικότητα με περίσσιο θάρρος, δύναμη και πάθος, ακλόνητος στα ιδανικά του μέχρι τέλους, ο Ιων Δραγούμης υποστήριξε το εθνικό όραμα για μια μεγάλη Ελλάδα σε εποχές που τα σύνορα ήταν ευμετάβλητα και οι πόλεμοι ανεξάντλητοι∙ ήταν εκείνος που επέμεινε με σθένος στον Μακεδονικό Αγώνα και στη μάχη κατά των Βούλγαρων εχθρών, που υπερτόνισε την ανεπάρκεια των Ευρωπαίων συμμάχων μας οδηγούμενος σε σύγκρουση τότε με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που αγάπησε την πατρίδα, που έφτιαξε την έννοια της ελληνικής κατασκοπείας σε εποχές που ήταν ακόμα άγνωστη.
Η δολοφονία του από παρακρατικούς την πιο μαύρη περίοδο του Εθνικού Διχασμού στην Κηφισίας, έξω από την περίφημη Βίλα Θων, είναι αυτή που τον κατέστησε θύμα ιστορικών συγκυριών και ένα από τα πιο τραγικά και ξεχωριστά πρόσωπα της σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας.
Η έκθεση αυτή μας δίνει την ευκαιρία να γνωρίσουμε πολλά άγνωστα στοιχεία από τη ζωή του σπουδαίου πολιτικού -αν και ο ίδιος αρνιόταν αυτή την ιδιότητα-, μελετητή, συγγραφέα και διπλωμάτη, αλλά και να «ξαναδιαβάσουμε» τα στοιχεία των πιο αιματοβαμμένων στιγμών της σύγχρονης Ιστορίας. Χωρίζεται σε 14 θεματικές ενότητες, οι οποίες ξεδιπλώνουν όλες τις πτυχές μέσα από πολύτιμα εκθέματα και διαδραστικά μέσα που μετατρέπουν την επίσκεψη στην έκθεση σε μοναδική εμπειρία.
Επιστολή του Ιωνα προς τον πατέρα του Στέφανο, όπου του αναλύει το πρόβλημα της συστηματικής διείσδυσης των Βουλγάρων στη Μακεδονία (18 Οκτωβρίου 1903). Το σκαρίφημα του Ιωνα απεικονίζει τον Ελληνα με βιβλίο και τον Βούλγαρο με όπλο και σπαθί, υπονοώντας ότι η δύναμη των Ελλήνων βρισκόταν στην εκπολιτιστική επιρροή και δράση τους.
Το σχέδιο εναντίον των Νεότουρκων και ο σπάνιος χάρτης
Σύμφωνα με τον Δραγούμη, ο οποίος είχε δηλώσει εξαρχής την αντίθεσή του στη «Μεγάλη Ιδέα» του Ελευθέριου Βενιζέλου, δεν θα έπρεπε να προσαρτιστούν εδάφη από την Τουρκία όπου ζούσαν Ελληνες, γιατί κάτι τέτοιο θα οδηγούσε στον αφανισμό τους - κάτι που δυστυχώς αποδείχθηκε στην πράξη.
Αντίθετα, πίστευε πως τα κομμάτια αυτά της πρώην Αυτοκρατορίας όπου ζούσαν μειονότητες, όπως οι Ελληνες, έπρεπε να εκδημοκρατιστούν: εξέχουσα θέση στα σχέδιά του αυτά είχαν διαδραματίσει οι τότε «Νεοελληνιστές», δηλαδή οι Τούρκοι που αγαπούσαν την αρχαία ελληνική γραμματεία, μετέφραζαν Πλάτωνα και Ομηρο (τεκμήρια εκτίθενται σε προθήκες στην έκθεση) και τους οποίους θεωρούσε οιονεί συμμάχους.
Σημαντική ήταν, επίσης, η πίστη του Δραγούμη στον κοινοτισμό, υποστηρίζοντας πως «η φυσική διοίκηση στο Ρωμαίικο από τότε που φανερώθηκε στον κόσμο είναι η τοπική αυτοδιοίκηση» και ότι έτσι επιβίωσε ο Ελληνισμός διαχρονικά, κι αυτό έπρεπε να ενισχυθεί και να διευρυνθεί ακόμα περισσότερο. Γι’ αυτό και προτιμούσε τη «Μεγάλη πολιτική και πολιτιστική Ιδέα», όπως φαίνεται και στα κείμενα της «Πολιτικής Επιθεώρησης» - όχι όμως με την έννοια που πρέσβευε ο Βενιζέλος.
O σπάνιος οθωμανικός χάρτης με τον τίτλο «Εκδίκηση» απεικονίζει το σχέδιο προσάρτησης των εδαφών που έχασαν οι Τούρκοι στους Βαλκανικούς Πολέμους και αποδεικνύει τις διαχρονικές επεκτατικές διαθέσεις τους έναντι της Ελλάδας. Το μοναδικό αυτό κειμήλιο αγοράστηκε σε δημοπρασία για λογαριασμό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης.
Παρ’ όλα αυτά, οι προθέσεις των Τούρκων έναντι της Ελλάδας, τότε αλλά και τώρα, μόνο ειρηνικές δεν ήταν: απόδειξη το σχέδιο της προσάρτησης των εδαφών εκ μέρους των Τούρκων και ο χάρτης με τον τίτλο «Εκδίκηση». Αυτός ο σπάνιος χάρτης, που αγοράστηκε σε δημοπρασία για λογαριασμό της Γενναδείου Βιβλιοθήκης, μεταφέρθηκε σοφά στους χώρους της έκθεσης προκειμένου να καταδείξει το έκρυθμο ιστορικό περιβάλλον όπου ενηλικιώθηκε η σκέψη του Δραγούμη∙ γνωστός ως ο «μαύρος χάρτης» της Ρούμελης, κατ’ ουσίαν ήταν παραγγελία του Κινήματος των Νεότουρκων το 1916 για να εμψυχώσουν τον τουρκικό λαό κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Στον συγκεκριμένο χάρτη οι Τούρκοι, καθώς θρηνούν για την απώλεια όλων των ευρωπαϊκών εδαφών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων μαζί με την Κρήτη ζητάνε εκδίκηση και ανάκτηση των εδαφών τους από την Ελλάδα. Σημαντική είναι η λεπτομέρεια του χάρτη όπου ο Οθωμανός στην κάτω δεξιά γωνία κοιτάζει ένα αεροπλάνο ενώ βιβλία πετάνε στον αέρα - όσο για τα σκίτσα με μολύβι επώνυμων πολεμικών πλοίων, αυτά υπαινίσσονται τις τεχνολογικές καινοτομίες του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Ολος ο φανατισμός της τουρκικής πλευράς κρύβεται σε αυτό τον χάρτη. Παρ’ όλα αυτά και παρά τις πάντοτε εχθρικές κινήσεις των Τούρκων σε βάρος της Ελλάδας, σε καμία περίπτωση ο Δραγούμης δεν θεωρούσε ότι το σχέδιο του Βενιζέλου για τη Μεγάλη Ιδέα θα έδινε τη λύση. Η αντίθεσή του μάλιστα τον οδήγησε στην εξορία στην Κορσική∙ πολύτιμα τεκμήρια από την τότε περίοδο μένουν τα γραπτά του και οι λογοτεχνικές εκδόσεις που αποκαλύπτουν το εύρος της σκέψης του.
Καθοριστικές και οι επιστολές αλλά και οι εφημερίδες της εποχής που δείχνουν τι ακριβώς διαδραματίστηκε εκείνο το κρίσιμο ’19. Παρά το αντιβενιζελικό του μένος, είχε σπεύσει να καταδικάσει την απόπειρα δολοφονίας του Βενιζέλου στο Παρίσι και είναι τραγικό, όπως μας τονίζουν στην ξενάγηση της έκθεσης, το γεγονός ότι δολοφονήθηκε τη στιγμή που ετοιμαζόταν να συντάξει κείμενο όπου καταδίκαζε απερίφραστα την απόπειρα.
Eίναι, επίσης, ανατριχιαστικό να διαβάζεις το απόσπασμα από το ημερολόγιό του στις 2 Νοεμβρίου του 1919, όπου διαβλέπει προφητικά τον θάνατό του και περιγράφει τον ίδιο θαμμένο κάτω από τη γη: «Το παράπονο του πεθαμένου. Στη γη είμαι και με τρώει το σκουλήκι. Ποιος με θυμάται; Μνημόσυνα μου κάνουν στις 40 μέρες και έπειτα για το χρόνο και έπειτα για δυο-τρία χρόνια ακόμη, στον τάφο μου που μου ρίχνουν λουλούδια. Αραιά και πού κανένας φίλος ή συγγενής ή φίλη μού ρίχνουν από κανένα λουλούδι στο μνήμα, ή νοερώς σύντομα στιγμιαία ακόμα. Κυκλάμινο αποσκιερό φύτρωσε μια μέρα ανθρώπινη στο μνήμα μου κοντά και το στόλισε, άθελά του, και αυτό».
Σε άλλες προθήκες ξεχωρίζουν προσχέδια του προβεβλημένου και πλέον γνωστού βιβλίου, του «Μαρτύρων και ηρώων αίμα»: κυκλοφορεί από τις εκδόσεις της Εστίας με επίμετρο του Ν.Ε. Καραπιδάκη, ο οποίος αναφέρεται στο ιστορικό πλαίσιο της εποχής που έκανε τον Δραγούμη να διατυπώσει τις συγκεκριμένες, αμφιλεγόμενες θεωρίες.
Ο Ιων με τον στρατηγό Βίκτωρα Δούσμανη στο ατμόπλοιο που τους μεταφέρει στην Κορσική όπου είχε εξοριστεί, Ιούλιος 1917
info: Ιων Δραγούμης: Στο Μεταίχμιο Ανατολής και Δύσης. Εκατό Χρόνια από τη Δολοφονία του, στην Αμερικανική Σχολή
Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, Πτέρυγα Ι. Μακρυγιάννη, Σουηδίας 54, Κολωνάκι, μέχρι τις 15 Ιανουαρίου του 2021