Το αρχοντικό των Αλεπουδέλληδων ή αλλιώς το αρχοντικό Ελύτη στη περιοχή της Σουράδας στη Μυτιλήνη, έχει πλέον μία αρκετά μακρά ιστορία. Θα μπορούσε να πει κανείς πως το αρχοντικό είναι διαποτισμένο με λογοτεχνικές η ακόμη και ιστορικές μνήμες, λόγω του ίδιου του Ελύτη αλλά και των προσωπικοτήτων που φιλοξενήθηκαν σε αυτό.
Αρχοντικό του Ελύτη στη Μυτιλήνη Λέσβου. Πηγή εικόνας: openlesvos.grΤα «πυργέλια»-αρχοντικά της Μυτιλήνης
Αν υπάρχει κάτι που αντιπροσωπεύει την ιστορία πλούτου που βίωσε κάποτε το νησί, αυτό δεν είναι άλλο από τα «πυργέλια»-αρχοντικά της Μυτιλήνης. Τα αρχοντικά αυτά αποτέλεσαν μεγάλη απόδειξη της οικονομικής ευρωστίας που έζησε στο παρελθόν το νησί. H οικοδόμηση των πρώτων εντυπωσιακών αυτών οικισμάτων χρονολογείται στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα και αποτελούσαν αρχοντικά γαιοκτημόνων καθώς και πλούσιων αστών εμπόρων. Η θέση τους βόλευε τόσο τους γαιοκτήμονες ώστε να επιβλέπουν αφ΄ υψηλού τις εκτάσεις τους όσο και τους εμπόρους, οι οποίοι με τη σειρά τους εκμεταλλεύονταν την καίρια εμπορική θέση του νησιού μεταξύ Ανατολής και Δύσης.
Από άποψη αρχιτεκτονικής, τα «πυργέλια»-αρχοντικά συνδυάζουν στοιχεία της κλασικής ελληνικής και της δυτικοευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Αποτελούνται από σοφίτες, μαρμάρινες διακοσμήσεις, σαχνισιά και τζαμωτά, κήπους, μαρμάρινες σκάλες, ζωγραφιστά ταβάνια, τοιχογραφίες και λιθόστρωτα. Παρόμοια εντυπωσιακά αρχοντικά βλέπει κανείς τόσο μέσα στην πόλη, στην περιοχή Σουράδα όσο και σε χωριά του νησιού, στον Μόλυβο, στο Πλωμάρι, στα χωριά της Γέρας και αλλού. Κάποια από αυτά τα αρχοντικά έχουν αναπαλαιωθεί και διαμορφωθεί σε τουριστικά καταλύματα, όπως για παράδειγμα ο Πύργος της Μυτιλήνης.
Από Αλεπουδέλλης… Ελύτης
Ο Οδυσσέας Ελύτης προερχόταν από εύπορη οικογένεια. Ήταν γιος του Παναγιώτη Αλεπουδέλλη από την Παναγιούδα της Μυτιλήνης και της Μαρίας Βρανά από τον Παπάδο Γέρας Μυτιλήνης. Ωστόσο, ο νομπελίστας ποιητής γεννήθηκε στην Κρήτη και μετακόμισε στην Αθήνα, λόγω των επαγγελματικών υποχρεώσεων του πατέρα του, που ασχολείτο με τη σαπωνοποιία. Ο λεκτικός πλούτος και η ικανότητα του να αναπλάθει τις λέξεις αποτέλεσαν σημείο αναφοράς για τους μετέπειτα συγγραφείς και ποιητές. Η ποίηση του έχει γραφτεί με τη χρήση περίπου 8.000 λέξεων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της λεξιπλασίας αποτελεί το καλλιτεχνικό του ψευδώνυμο και ο τρόπος με τον οποίο το δημιούργησε:
«Επειδή πάντοτε οι λέξεις που άρχιζαν από έψιλον λάμδα, από το ελ, μου ασκούσαν μία μαγεία είτε διότι ήταν η Ελλάδα είτε η ελπίδα είτε μία Ελένη που ίσως ήμουν τότε ερωτευμένος είτε η ελευθερία, όλες αυτές οι λέξεις που αρχίζουν από ελ, σκέφτηκα να το αρχίσω έτσι. Κατόπιν ήταν το γράμμα ύψιλον που για μένα είναι το πιο ελληνικό γράμμα. Άλλωστε νομίζω και οι Γάλλοι για να το λένε ιλγκρεκ θα πει ότι είναι το ελληνικό γράμμα. Έβαλα μετά το ελ, το ύψιλον. Δε χρειαζόταν λοιπόν παρά να βάλω μία κατάληξη που να είναι και λίγο αρχαιοπρεπής. Κι έτσι ενώ έψαχνα στην αρχή να βάλω κάτι μεταξύ του ελ- και του -της έβαλα το ύψιλον και βγήκε το Ελύτης».
Αρχοντικό Ελύτη: Η ιστορία του σπιτιού
Η παιδική ηλικία του Ελύτη μοιραζόταν, τους χειμώνες στην κοσμική Αθήνα και τα καλοκαίρια στη Μυτιλήνη. Όταν ήταν 4 χρόνων ταξίδεψε για πρώτη φορά στη Μυτιλήνη. Τα καλοκαίρια επισκεπτόταν το νησί κι έμενε στην εξοχική κατοικία του θείου του, στη Σουράδα, το «Αρχοντικό του Ελύτη», όπως συνηθίζουν να το αποκαλούν μέχρι σήμερα.
Τα πρώτα θεμέλια του αρχοντικού μπήκαν το 1910 σε μια παραθαλάσσια έκταση περίπου τεσσάρων στρεμμάτων και η κατασκευή του ολοκληρώθηκε το 1912. Τα σχέδια ήταν του γνωστού αρχιτέκτονα Ηλιάδη από την Κωνσταντινούπολη και ενός πρωτομάστορα που έχτιζε τα αρχοντικά της εποχής εκείνης. Το σπίτι αυτό έχτισε ο Θρασύβουλος Αλεπουδέλλης, θείος του Οδυσσέα Ελύτη. Για ένα μεγάλο διάστημα από το 1939 ως το 1957 το σπίτι άλλαξε πολλούς ιδιοκτήτες. Στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το αρχοντικό πέρασε σε γερμανικά χέρια κι ύστερα στον Οργανισμό Περίθαλψης και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών (UNRRA) μέχρι να το ξαναπάρουν στα χέρια τους οι Αλεπουδέλληδες το 1957 όπου και έγινε μια μεγάλη επισκευή σε όλο το οίκημα.
Διαθέτει οκτώ υπνοδωμάτια, εντυπωσιακά σαλόνια και χώρους υποδοχής, διαμερίσματα για το προσωπικό στο υπόγειο και έναν τεράστιο κήπο από τη βεράντα του οποίου ο Οδυσσέας Ελύτης αγνάντευε τη θάλασσα και τη πόλη.
Εσωτερικός χώρος από το Αρχοντικό του Ελύτη. Πηγή εικόνας: openlesvos.grΠροσωπικότητες εντός των τειχών του αρχοντικού
Φωτογραφία του Ελευθέριου Βενιζέλου με την αφιέρωση «στον φίλο Θρασύβουλο Αλεπουδέλλη εις ανάμνησιν της αλησμονήτου φιλοξενίας εν Μυτιλήνη 25 Απριλίου – 26 Μαΐου 1916» μαρτυρά την παρουσία εκεί του μεγάλου Έλληνα πολιτικού. Όταν παραιτήθηκε από πρωθυπουργός ο Βενιζέλος το 1915 διαφωνώντας με το Βασιλιά διάλεξε τη Μυτιλήνη και το αρχοντικό των Αλεπουδέλληδων για να ξεκουραστεί και να ανασυντάξει τις δυνάμεις του. Φιλοξενήθηκε στο σπίτι το 1915, όταν παραιτήθηκε από Πρωθυπουργός. Την επόμενη χρονιά βρέθηκε και πάλι στη Μυτιλήνη μαζί όμως αυτή τη φορά με τον Ναύαρχο Κουντουριώτη και το Στρατηγό Δαγκλή. Αφού έμειναν για δύο ημέρες στο αρχοντικό, έπειτα ταξίδεψαν στη Θεσσαλονίκη όπου ο Βενιζέλος ανέλαβε την προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο “Αρχοντικό Ελύτη” γίνονταν συναντήσεις με τον Γεώργιο Παπανδρέου, τον οποίο όρισε ως Νομάρχη Λέσβου και Χίου το 1916.
Στο αρχοντικό φιλοξενήθηκε το 1934 και ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του ελληνικού υπερρεαλισμού, Ανδρέας Εμπειρικός, ο οποίος ήταν στενός φίλος του Οδυσσέα Ελύτη επί 25 χρόνια. «Ήταν το 1934, μόλις είχε πεθάνει ο Θεόφιλος. Πήγαν λοιπόν στο υπόγειο του σπιτιού όπου είχε τα σύνεργά του για να δουν τα θαύματα της ζωγραφικής του. Και εκεί ο Εμπειρίκος βρήκε το κασελάκι με τα χρώματα του μεγάλου ζωγράφου το οποίο το πήρε γιατί το ήθελε πολύ. Όταν όμως επέστρεψαν στο αρχοντικό του Ελύτη, ο θείος του μπροστά στη θέα του σαρακοφαγωμένου κασονιού θορυβήθηκε και ζήτησε να το μεταφέρουν αμέσως στα υπόγεια για να μην κολλήσουν κοριούς και άλλα παράσιτα…»: μία από τις ιστορίες που έχουν ακούσει οι επισκέπτες του σπιτιού από τους τωρινούς οικοδεσπότες και συγγενείς του Ελύτη. Ανάμεσα στις άλλες προσωπικότητες που επισκέφθηκαν το “Αρχοντικό Ελύτη” ήταν ο Γιάννης Τσαρούχης και ο Στρατής Ελευθεριάδης.
Από αριστερά προς τα δεξιά: Α. Αποστόλου (Δήμαρχος Μυτιλήνης), Ελευθεριάδης, Χαρτωνίδου, Ο. Ιωάννου, Ο. Ελύτης Χ. Μπίνος, Ε. Κουλουκουντή, Κ. Ιωάννου (όρθιος), Γ. Τσαρούχης. Πηγή εικόνας: vintagelesvos.grΜυτιλήνη… γενέτειρα του Ελύτη;
Ο πατέρας του Παναγιώτης Αλεπουδέλλης αλλά και τα αδέλφια του πατέρα του είχαν γεννηθεί στο χωριό Παναγιούδα, στο ίδιο χωριό όπου είχαν γεννηθεί και ο παππούς του και η γιαγιά του. Ένα παραθαλάσσιο ψαροχώρι η Παναγιούδα, απέναντι από τις μικρασιατικές ακτές, θα χρησιμεύσει ως βάση για την έναρξη της επιχειρηματικής δραστηριότητας του πατέρα τού ποιητή Παναγιώτη σε συνεργασία με τον αδελφό του Θρασύβουλο. Ότι είναι το χωριό Παναγιούδα για τον πατέρα του ποιητή, είναι το χωριό Παπάδος της Μυτιλήνης για τη μητέρα του Μαρία. Εδώ θα γεννηθεί η ίδια και τα αδέλφια της.
Οι γονείς του Ελύτη υπήρξαν γέννημα-θρέμμα της Μυτιλήνης. Όλοι αυτοί οι συγγενείς καθιστούν φυσικό και επόμενο να τη λογαριάσει ως γενέτειρά του και να αναπτύξει μαζί της τους δεσμούς. Δεσμοί που ο Ελύτης τους μετέβαλε από γεωγραφικό σημείο σε ποιητικό σημείο εκκίνησης.
«Πουθενά σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, ο Ήλιος και η Σελήνη δεν συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά, δεν μοιράζονται τόσο ακριβοδίκαια την ισχύ τους, όσο επάνω σε αυτό το κομμάτι γης που κάποτε, ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους, ποιος θεός, για να κάνει το κέφι του, έκοψε και φύσηξε μακριά, ίδιο πλατανόφυλλο καταμεσής του πελάγους. Μιλώ για το νησί, που αργότερα, όταν κατοικήθηκε, ονομάστηκε Λέσβος και που η θέση του, όπως τη βλέπουμε σημαδεμένη στους γεωγραφικούς χάρτες, δεν μοιάζει να ανταποκρίνεται και πολύ στην πραγματικότητα». Θα αρκούσε το κείμενο αυτό για να καταλάβει κανείς τους βαθύτερους δεσμούς του Ελύτη με τη Μυτιλήνη.
Ανάμεσα στο πρώτο ταξίδι στη Μυτιλήνη, το καλοκαίρι του 1915 και το τελευταίο του που έγινε τον Σεπτέμβριο του 1986 για να παρευρεθεί στα εγκαίνια της παραλιακής οδού, που είχε ονομασθεί Λεωφόρος Οδυσσέα Ελύτη, θα παρεμβληθούν πολλά ακόμη ταξίδια στο νησί. Ταξίδια που συνδέονται στο σύνολό τους με κρίσιμες περιστάσεις της ζωής και της δημιουργίας του, σε βαθμό που θα έλεγε κανείς ότι αποτελούσαν μια ευκαιρία προκειμένου να αναζωογονηθεί και να σχεδιάσει άλλου τύπου εξορμήσεις.
Την απαθανατισμένη με τόσους τρόπους σχέση του Οδυσσέα Ελύτη με τη Μυτιλήνη την ενισχύει ιδιαίτερα ο λόγος του ίδιου, αμέσως μετά την απονομή σ’ αυτόν του Νομπέλ Λογοτεχνίας: «Οι αρχαίοι Αιολείς βλέπανε τα πάντα μέσα από τη φύση κι έτσι εξηγούν οι αρχαιολόγοι το γεγονός ότι στη Λέσβο δεν βρίσκουνε μνημεία. Η Αιολίδα κρατούσε επαφή με τις Σάρδεις, το Παρίσι της εποχής. Γι’ αυτό και οι γυναίκες στη Λέσβο είχαν ελεύθερα ήθη, ήταν αισθησιακές και κομψά ντυμένες και γι’ αυτό μπόρεσε να υπάρξει και η Σαπφώ. Είναι μια παράδοση που έφτασε κατά μυστηριώδη τρόπο ως τις μέρες μας. Εγώ, που μεγάλωσα στην Αθήνα και όχι στη Μυτιλήνη, όπως λένε, έχω αυτή την αίσθηση, σύμφωνα με κάποιον μυστηριώδη νόμο. Έτσι, ένας φίλος μού είχε πει ότι, όταν διαβάζει τα ποιήματά μου, βλέπει τη Μυτιλήνη».