Γράφει ο Γιώργος Κουλούρης, Διεθνολόγος
Το τελευταίο χρονικό διάστημα η περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βορείου Αφρικής (γνωστή και ως MENA) απασχολεί την διεθνή γνώμη εξαιτίας των αναταραχών που είναι απόρροια της Αραβικής Άνοιξης από το 2011 και έπειτα. Στα ήδη υπάρχοντα ζητήματα, πρέπει να προστεθεί και η έλλειψη υδάτινων πόρων ιδίως.
Η αυξανόμενη ζήτηση νερού λόγω της ραγδαίας δημογραφικής ανόδου ελλοχεύει κινδύνους για νέες μελλοντικές συγκρούσεις, ιδίως για τα παρόχθια κράτη. Συγκεκριμένα η ζήτηση νερού θα αυξηθεί κατά 35-45% έως το 2035. Το νερό διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο σε διάφορους τομείς όπως γεωργία, οικονομία και υγεία. Η ζώνη MENA (Middle East North Africa) πέρα από τα ακανθώδη ζητήματα στο εσωτερικό πολιτικό σκηνικό έχει να αντιμετωπίσει την διαφαινόμενη κρίση στον τομέα του νερού. Περιοχές όπως ο Νείλος, ο Τίγρης και ο Ευφράτης αλλά και η αραβική χερσόνησος εγκυμονούν κινδύνους για μελλοντικές συγκρούσεις. Μείωση υδάτινων πόρων σε Μέση Ανατολή-Βόρεια Αφρική και αποσταθεροποίηση Η πολιτική αβεβαιότητα, η δημογραφική άνοδος, η κλιματική αλλαγή και η αστικοποίηση βάζουν Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική σε αχαρτογράφητα ύδατα. Η ήδη υπάρχουσα αποσάθρωση επηρεάζεται αρνητικά από τα προβλήματα που σχετίζονται με τους υδάτινους πόρους. Οι συνθήκες διαβίωσης αναμένεται να υπονομευθούν καθώς σχετίζονται με την πρόσβαση στο νερό. Οι κοινωνίες που αντιμετωπίζουν τέτοια προβλήματα γίνονται τρωτές, ευμετάβλητες, ενώ ευνοείται η διάδοση εξτρεμιστικών στοιχείων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως το Ισλαμικό Κράτος είχε κυριαρχήσει σε περιοχές πλησίον του Τίγρη και Ευφράτη και σε παραποτάμους τους. Η αλληλένδετη σχέση περιβάλλοντος και αποσταθεροποίησης στην περιοχή αναδεικνύεται από την γενεσιουργό αιτία της συριακής κρίσης του 2011. Η περίοδος 2006-2010 σημαδεύτηκε από βαθιά ξηρασία στην Συρία, ενώ ο Πρόεδρος Μπασάρ Αλ Άσαντ δεν εφήρμοσε κάποιο σχέδιο για να αντιμετωπίσει αυτή την κατάσταση. Εξαιτίας της άγονης περιόδου αναδύθηκαν ζητήματα όπως ανεργία, εξαθλίωση, και μετανάστευση στα ήδη πυκνοκατοικημένα αστικά κέντρα. 1,5 εκατομμύριο αγρότες μετανάστευσαν από τις αγροτικές περιοχές, καθώς το βιοτικό τους επίπεδο μειώθηκε αισθητά. Η συσσώρευση αυτή δυσκόλεψε την ζωή στα αστικά κέντρα, με τους ανθρώπους να έχουν περιορισμένη πρόσβαση στο νερό αλλά και στον ηλεκτρισμό Η MENA αν και αντιπροσωπεύει το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού καλύπτει μόλις το 1,5% των πηγών «γλυκού» νερού στον κόσμο. Αναλογιζόμενοι την αύξηση του πληθυσμού κατά 2% κάθε χρόνο, γρηγορότερα από κάθε άλλη περιοχή στον κόσμο, τα προβλήματα θα είναι ορατά. Αξίζει να σημειωθεί πως έως το 2011 έχει χαθεί το 60% των πηγών νερού. Επιπλέον οι υδάτινες συνθήκες αναμένεται να επιδεινωθούν τα επόμενα 25 χρόνια θέτοντας σε κίνδυνο τόσο την οικονομική ανάπτυξη όσο και την ασφάλεια της περιοχής. Επάρκεια νερού και οικονομία είναι δύο έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες, καθώς σχεδόν όλοι οι τομείς χρειάζονται ασφάλεια νερού. Περισσότερο από κάθε άλλο τομέα της οικονομίας οι αγροκαλλιέργειες απαιτούν μεγάλη κατανάλωση ύδατος, συγκεκριμένα η γεωργία χρειάζεται παγκοσμίως 70% νερού, ενώ στην Μέση Ανατολή αυτό το ποσοστό είναι αυξημένο κατά 5%. Παράλληλα, το μέλλον προμηνύεται ζοφερό καθώς το κέντρο βάρους έχει εστιαστεί στις γεωπολιτικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα στη Μέση Ανατολή, παραγνωρίζοντας την αναγκαιότητα επίλυσης του ζητήματος των υδάτων. Αψηφώντας το συγκεκριμένο ζήτημα, αυξάνεται η πιθανότητα στο μέλλον να καταγραφούν συγκρούσεις που σχετίζονται με τον έλεγχο υδάτων, ιδίως σε κράτη με εγγύτητα σε υδάτινους πόρους. Νείλος και Αίγυπτος-Αιθιοπία-Σουδάν-Νότιο Σουδάν Ο Νείλος είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Αφρικής αλλά και του κόσμου καθώς αγγίζει τα 6,669 χιλιόμετρα. Ο πληθυσμός που ευνοείται από τους πόρους του Νείλου είναι 200εκ, εκ των οποίων τα 100εκ ζουν σχεδόν με 1 δολάριο την ημέρα. Οι χώρες με γεωγραφική εγγύτητα στον ποταμό είναι εξαρτημένες από αυτόν διότι δεν έχουν υψηλά ποσοστά βροχής. Η χώρα με την μεγαλύτερη ίσως εξάρτηση στον ποταμό είναι η Αίγυπτος. Παρόλο που αποτελεί την μεγαλύτερη χώρα του αραβικού κόσμου, και την ηγέτιδα δύναμη, η υψηλή ανάγκη για υδάτινους πόρους την καθιστά τρωτή. Αυτή η κατάσταση επηρεάζεται αρνητικά και από την αύξηση πληθυσμού. Ο πληθυσμός αναμένεται να φθάσει από τα 81,1εκ στα 123,5εκ έως το 2050. Η έλλειψη υδάτινων πόρων σημαίνει ότι η Αίγυπτος θα χρειαστεί να εισάγει τροφές όπως σιτηρά, όσπρια, ζάχαρη, αυτό αναμένεται να επιδράσει αρνητικά τόσο στον πληθυσμό όσο και στην οικονομία της. Ειδικά στον τομέα της οικονομίας σύμφωνα με στοιχεία του IMF έως το 2020 οι εισαγωγές θα αυξηθούν κατά 8% γενικά, ενώ οι εξαγωγές θα κυμανθούν μόλις στο 1,5% γεγονός που ενδέχεται να επηρεάσει αρνητικά την οικονομία. Πέρα από την Αίγυπτο, ισχυρή παρουσία στον ποταμό Νείλο επιδιώκει και η Αιθιοπία, ως μία από τις ταχύτερα αναπτυσσόμενες οικονομίες στον κόσμο. Σήμερα η Αιθιοπία είναι μέσα στις 10 χώρες με τον μεγαλύτερο ρυθμό δημογραφικής ανάπτυξης. Ο τωρινός πληθυσμός της είναι 85εκ ενώ έως το 2050 αναμένεται να ξεπεράσει τα 145εκ κατοίκους. Μόνο το 44% του πληθυσμού χρησιμοποιεί πόσιμο νερό. Προκειμένου να βελτιωθεί το επίπεδο διαβίωσης αλλά και να μην υπονομευθεί η αγροτική παραγωγή που αποτελεί βάση της οικονομίας, η Αιθιοπία καλείται να βελτιώσει την πρόσβασή της σε υδάτινους πόρους για να καταπολεμήσει τις συχνές ξηρασίες. Όσον αφορά το Σουδάν παρά την πολιτική αστάθεια έχει εξελίξει την πολιτική του για το νερό ούτως ώστε να αποκομίσει περισσότερα οφέλη. Ο αγροτικός τομέας βασίζεται κατά 90% στον Νείλο , ενώ εκεί καταναλώνεται το 97% του νερού. Παράλληλα προβλέπεται ραγδαία αύξηση του πληθυσμού από 43εκ σε 91εκ έως το 2050 που συνεπάγεται υψηλή ζήτηση στο νερό. Η εγγύτητα των χωρών στον Νείλο ποταμό που διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο για την επάρκεια υδάτων στην περιοχή ελλοχεύει κινδύνους για την έξαρση διαφορών αλλά και συγκρούσεων για την επικράτηση αλλά και διασφάλιση ροής υδάτων από το κάθε κράτος. Για αυτό τον λόγο δεν έχει επικυρωθεί ακόμα η Nile River Basin Cooperative Framework Agreement για συνεργασία και διαχείριση , την οποία υπονομεύει και η κατασκευή φραγμάτων. Η χρησιμότητα του Τίγρη και Ευφράτη στην επάρκεια υδάτων Ο Ευφράτης είναι ο μεγαλύτερος ποταμός της Μέσης Ανατολής, το μήκος του φθάνει τα 2760 χιλιόμετρα. Ο Ευφράτης είναι σημαντικός ποταμός τόσο για την Συρία όσο και για το Ιράκ. Ειδικά στο μέρος που διασχίζει την Συρία συνδράμει στο να καταστεί η γη εύφορη. Συγκεκριμένα η Τουρκία παρέχει το 90% των νερών του Ευφράτη ενώ η Συρία το 10%. Όσον αφορά τον ποταμό Τίγρη, αυτός πηγάζει από τα βουνά της Ανατολίας στην Τουρκία ως τον Περσικό Κόλπο. Το συνολικό του μήκος είναι 1900 χιλιόμετρα. Οι δύο ποταμοί είναι υψίστης σημασίας για την υδάτινη ασφάλεια στην περιοχή που ρέουν, ιδίως για τις χώρες Συρίας, Ιράκ. Στην σημερινή εποχή μπορεί να μην υπάρχουν τακτικές διαφορές ανάμεσα στα όμορα κράτη όμως η ζοφερή κατάσταση στους υδάτινους πόρους αποτελεί το μαλακό υπογάστριο της περιοχής. Σε αυτό συμβάλλει τόσο η σταδιακή μείωση της στάθμης των υδάτων στον Τίγρη και Ευφράτη αλλά και η αναποτελεσματικότητα των υποδομών. Η οικονομική σταθερότητα του Ιράκ και της Συρίας βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην διαχείριση νερού από την Άγκυρα. Η ξηρασία του 2007-09 μείωσε την στάθμη του νερού σε Τίγρη και Ευφράτη με αποτέλεσμα να επηρεαστεί άμεσα η παραγωγή σιτηρών τόσο σε Ιράκ όσο και σε Συρία, συγκεκριμένα έπεσε στο μισό. Στη Συρία 1,3 εκ άνθρωποι επηρεάστηκαν χάνοντας 90% εισοδήματος, 65,000 οικογένειες άφησαν τα σπίτια τους. Στο Ιράκ 100,000 μετανάστες άφησαν τις πληγείσες περιοχές κυρίως στον βορά, αυτό οδήγησε το ιρακινό κοινοβούλιο να ζητήσει από την Άγκυρα μεγαλύτερη ποσότητα νερού. Συρία και Ιράκ θεωρούν πώς τα νερά του Τίγρη και του Ευφράτη πρέπει να μοιράζονται δίκαια διότι αποτελούν κοινό αγαθό. Αντίθετα η Τουρκία βλέπει τα νερά σαν δικά της και δεν δείχνει διάθεση συνεργασίας. Στο άμεσο μέλλον δύσκολα διαφαίνεται κάποια αντιπαράθεση ανάμεσα στα ενδιαφερόμενα κράτη, όμως όσο παραλείπεται μία δράση ή λήψη μέτρων τόσο θα επιδεινώνεται η κατάσταση που στο μέλλον θα οδηγήσει σε νέα τεταμένη κατάσταση γύρω από τους υδάτινους πόρους της περιοχής. Αραβική Χερσόνησος και Σαουδική Αραβία-Ομάν-Υεμένη Η Αραβική Χερσόνησος παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά την ανεπάρκεια υδάτινων πόρων στα κράτη που την απαρτίζουν. Ομάν, Υεμένη και Σαουδική Αραβία αντιμετωπίζουν προβλήματα που χρήζουν προσοχής. Το βασικότερο πρόβλημα στο Ομάν εστιάζεται στο κλίμα του, το οποίο είναι άνυδρο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι πως η βροχόπτωση στα βόρεια του Ομάν κυμαίνεται σε λιγότερο από 20 χιλιοστά. Το 80% του πόσιμου νερού προέρχεται από αφαλάτωση, η οποία όμως δεν είναι εφικτή ανά τακτά χρονικά διαστήματα λόγω του υψηλού κόστους που απαιτείται,. Επιπροσθέτως η διαδικασία της αφαλάτωσης εκπέμπει αέρια θερμοκηπίου, συνεπώς είναι επιβλαβής για το περιβάλλον η συνεχής χρήση της. Στην ίδια δυσμενή κατάσταση βρίσκεται και η Σαουδική Αραβία. Αυτό που καθιστά δυσοίωνο το μέλλον είναι η έλλειψη λιμνών και ποταμιών δεδομένου ότι το 98% των υδάτων προέρχεται από το υπέδαφος κατ’επέκτασιν δεν υπάρχει εναλλακτική πηγή άντλησης ύδατος. Απόρροια της έλλειψης υδάτων είναι η διακοπή του προγράμματος παραγωγής σιτηρών που διήρκησε 3 δεκαετίες , συνεπώς οι εισαγωγές αναμένεται να φθάσουν τα 3εκ τόνους. Αυτή η εξάρτηση από τις εισαγωγές στον τομέα των σιτηρών την καθιστά ευάλωτη σε μία μελλοντική ανατίμηση από τις χώρες εξαγωγείς, γεγονός που θα έχει αρνητικό αντίκτυπο τόσο στην οικονομία όσο και στην κάλυψη των αναγκών τροφίμων. Το σημαντικότερο πρόβλημα στην συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή όμως το έχει η Υεμένη. Σύμφωνα με στοιχεία του UNDP η Υεμένη καταλαμβάνει 140η θέση από τις 182 χώρες όσον αφορά το επίπεδο ανάπτυξης. Το 1/5 του πληθυσμού υποσιτίζεται, το 42% ζει στο όριο της φτώχειας, ενώ το 80% διαμένει σε αγροτικές περιοχές όπου εξαρτάται άμεσα από την παροχή νερού. Όσο η πρόσβαση σε νερό μειώνεται τόσο το βιοτικό επίπεδο θα επιδεινώνεται. Η Υεμένη βρίσκεται σε μία τεταμένη κατάσταση πολιτικής αναταραχής. 13 εκ κάτοικοι της Υεμένης , περίπου το 50% του πληθυσμού πασχίζει να βρει καθαρό νερό για να καλύψει βασικές ανάγκες. Κακή διαχείριση αλλά και αύξηση πληθυσμού δυσχεραίνουν την κατάσταση. Η έλλειψη σε καθαρό πόσιμο νερό οδηγεί σε υποσιτισμό , ασθένειες και θνησιμότητα που κυριαρχούν στις αγροτικές περιοχές.. Συμπερασματικά, η Αραβική Χερσόνησος διαφαίνεται να αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα υδάτινων πόρων στο μέλλον όπου θα επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο λόγω της έλλειψης λιμνών και ποταμιών στο εσωτερικό της. Η ανεπάρκεια στο νερό ενδέχεται να υπονομεύσει τις κοινωνικές δομές όπου μαζί με την μετανάστευση και το ήδη τεταμένο κλίμα να προκαλέσει νέες εντάσεις. Επίλογος Η περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βορείου Αφρικής βρίθει από ζητήματα ενασχόλησης και μελέτης, πόλεμος και τρομοκρατία είναι τα ζητήματα που απασχολούν περισσότερο. Η υφιστάμενη κατάσταση είναι ιδιαίτερα κρίσιμη για την αποσταθεροποίηση της περιοχής, ωστόσο δεν πρέπει να υποτιμηθεί η σταδιακή μείωση των υδάτινων πόρων στην ζώνη MENA. Η ένταση γύρο από τα ύδατα δεν είναι κάτι νέο αλλά θα αυξάνεται όσο δεν υπάρχει αντιμετώπιση του προβλήματος. Η φτώχεια είναι μία από τις μεγαλύτερες απειλές συνδυασμένη από την έλλειψη πόρων και την αύξηση πληθυσμού για αυτό απαιτείται συνεργασία μεταξύ των κρατών για την εξασθένιση αυτών των φαινομένων. Οι 3 περιοχές που αναφέρθηκαν χρήζουν ιδιαίτερης παρατήρησης το προσεχές διάστημα για την αποφυγή ενός νέου μετώπου συγκρούσεων που θα επιδεινώσει περαιτέρω το ασταθές κλίμα.